25 ΜΑΡΤΙΟΥ: 11 ΒΙΒΛΙΑ ΓΙΑ ΝΑ ΜΑΘΕΙΣ ΟΣΑ ΔΕΝ ΗΞΕΡΕΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821

Από τα κλασικά και εμβληματικά έργα που γεννήθηκαν στον βρασμό της προεπαναστατικής εποχής, μέχρι κάποια σύγχρονα δοκίμια που φωτίζουν από διαφορετική οπτική την περίοδο της Τουρκοκρατίας και τον Αγώνα, αλλά και βιβλία για τη πορεία της Ελλάδας μετά το 1821, όλα περιμένουν στα ράφια των βιβλιοπωλείων αναγνώστες έτοιμους να βουτήξουν στα ενίοτε θολά νερά της ιστορίας μας.

Η ιστορία μας δεν έχει γίνει κτήμα μας και τα βιβλία που την αφορούν δεν ανήκουν στα ευπώλητα. Οι δύο αιώνες από την επανάσταση πέρασαν πριν από δύο χρόνια, τότε που σύσσωμοι οι Έλληνες «θυμηθήκαμε» τις ένδοξες στιγμές της ιστορίας μας.

Αλλά αν μας ρωτήσει κάποιος τα «γιατί» και τα «πώς» ενός Αγώνα, που οδήγησε στην αλλαγή του γεωπολιτικού χάρτη της Ευρώπης, θα κυριευτούμε από αμηχανία, και καμία Μπουμπουλίνα και κανείς Κολοκοτρώνης δεν θα μας βγάλει από τη δύσκολη θέση.

Μία επανάσταση, έντεκα βιβλία

Μη νιώθοντας άνετα με την άγνοιά μας, αναζητήσαμε τα βιβλία εκείνα που, είτε ερχόμενα απευθείας από το βαθύ παρελθόν, όπως τα Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη και ο Θούριος του Ρήγα, είτε γράφτηκαν στον 20ό και τον 21ο, όπως η «κλασική» Ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης από τον Σαράντο Καργάκο, θα ρίξουν φως στα σκοτάδια μας.

ΘΟΥΡΙΟΣ, Ρήγας Βενεστινλής

Ως πότε παλληκάρια να ζούμεν στα στενά,
Μονάχοι σαν λιοντάρια, σταις ράχαις στα βουνά;…
Καλλιώναι μίας ώρας ελεύθερη ζωή,
Παρά σαράντα χρόνοι σκλαβιά, και φυλακή.

Το τετράστιχο απόσπασμα από τον Θούριο το αποστηθίζαμε ως παιδιά του δημοτικού για τη γιορτή της 25ης Μαρτίου, αλλά κατανοήσαμε τη δύναμη των στίχων μεγαλώνοντας. Το πολεμικό εμβατήριο-προσκλητήριο επανάστασης το έγραψε ο Ρήγας Βελεστινλής (Φεραίος) το 1796, δύο χρόνια πριν στραγγαλιστεί από Τούρκους στο Σεράγεβο.

Ως μεγάλης αξίας ιστορική πηγή, αποτυπώνει την οργή και τον πόνο των καταπιεσμένων προγόνων μας και τη λαχτάρα τους για ελευθερία. Αφύπνισε τους Έλληνες και τόνωσε το πατριωτικό τους αίσθημα: «Όσοι από τους Ιερολοχίτες στο Δραγατσάνι δεν βρήκαν το θάνατο στη μάχη παρά πέσανε στα χέρια των τυράννων, τραγουδάγανε το Θούριο όταν τους οδηγούσαν να τους σφάξουν...», έγραφε τον περασμένο αιώνα ο Δημήτρης Φωτιάδης. Ο Θούριος κυκλοφορεί πάντα ανάμεσά μας κρατώντας αναμμένη τη φλόγα της αντίστασης, αλλά και της ανάγκης για εθνική ομοψυχία. Σημαδεύω τον στίχο 42: Για την Πατρίδα όλοι να ‘χωμεν μια καρδιά.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Σαράντος Καργάκος

Τα λόγια του ίδιου του συγγραφέα δίνουν το στίγμα του κλασικού αυτού έργου του, που μετριέται σε τρεις τόμους και δύο χιλιάδες σελίδες. «Υπάρχει κάτι που το θεωρώ βασικό και στον παρόντα καιρό. Δεν πρέπει να μικροποιούμε τους ανθρώπους που έζησαν στο παρελθόν και που δημιούργησαν το δικό μας παρόν (με ό,τι καλό ή κακό). Συχνά η μικροποίηση του χθες δεν γίνεται από αντικειμενικότητα αλλά σκοπιμότητά· κρύβει τη δική μας μικρότητα. Κάποιοι, όταν δεν μπορούν να φθάσουν ψηλά, προσπαθούν να κατεβάσουν τούς υψηλούς του χθες στα χαμηλά.

»Αυτό γίνεται σήμερα, εν ονόματι της «νέας διδακτικής» η εν ονόματι κάποιας νεφελώδους «αποδομητικής ιστορίας», με την οποία προσπαθούν να εξαλείψουν ό,τι μπορεί να λέγεται «έθνος» και «εθνικό», και πρώτα απ᾽ όλα την εθνική ιστορία και εθνική λογοτεχνία, που εμπνέουν το εθνικό φρόνημα και την εθνική πολιτική της ανεξαρτησίας. Έτσι σπιλώνονται συστηματικά οι άνθρωποι πού δημιούργησαν το 1821».

ΤΟ 1821 ΚΑΙ Η ΑΛΗΘΕΙΑ, Γιάννης Σκαρίμπας

Υπάρχει «αλήθεια» σε ένα ιστορικό γεγονός; Το ερώτημα στέκει μετέωρο. Όσο για την αλήθεια των γεγονότων της επανάστασης, ο Γιάννης Σκαρίμπας απόγονος αγωνιστών του 1821, την αναζήτησε παίρνοντας θέση απέναντι από την επίσημη ιστορία και κυρίως απέναντι στους κοτζαμπάσηδες, την εκκλησία και της λόγιους της εποχής εκείνης. Το συγκεκριμένο βιβλίο, που κυκλοφόρησε το 1971  μέσα στη δικτατορία (ο Σκαρίμπας ήταν 73 ετών τότε), έγινε ανάρπαστο στη Μεταπολίτευση. Αποτελεί μέρος της τριλογίας, που περιλαμβάνει ακόμη τα έργα «Το 1821 και η αριστοκρατία του» και «Η τράπουλα».

Σε συνέντευξή του στο περιοδικό «Τετράδιο», τον Αύγουστο του 1974, έλεγε: «Μ’ αρωτάτε πώς αποφάσισα σ’ αυτή την προχωρημένη ηλικία ν’ ασχοληθώ με την ιστορία. Πράγματι, μέχρι το Φλεβάρη του 1971 αυτό το πώς ούτε το υποπτευόμουν... Όμως κανείς δεν ξέρει τη στιγμή που η μοίρα του αλλάζει… Από καιρούς και ζαμάνια, σχεδόν από τα χρόνια της εφηβικής ηλικίας μου, μου μπαίναν οι βαριές υποψίες, ότι η «επίσημη» ιστορία ήταν ιστορία «κοκκινοσκουφίστικη» μάλλον παρά η αληθινή ιστορία, κι έμεινε το πράγμα αυτού, ενώ ήξερα ακόμα ότι ούτε η πανούκλα ούτε η ανεμοβλογιά έκαναν τόσο κακό στην ανθρωπότητα όσο οι ιστορικοί και ιστορία…»

ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΚΑΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ 1821, Βασιλική Λάζου

Η ιστορία της ελληνικής επανάστασης συγγράφηκε κυρίως από άντρες, που ενίοτε «ξεχνούσαν» τις γυναίκες. Η Βασιλική Λάζου βγάζει από τη λήθη τις γυναίκες της προεπαναστατιής περιόδου στα Γιάννενα, την Αθήνα, τις Κυκλάδες, τη Χίο και την Ύδρα. Μας συστήνει ακόμη τις Φαναριώτισσες και τις γυναίκες της αναδυόμενης αστικής τάξης να προετοιμάζουν τον Αγώνα. Και καθώς το βιβλίο προχωράει χρονικά συναντάμε τις γυναίκες στον πόλεμο κάποτε ως «βάρος» ή ως «λάφυρα».

Πώς έδρασαν; Ήταν μόνο επικουρική η δραστηριότητά τους ή πολέμησαν αληθινά; Στο επίκεντρο των εξελίξεων διαβάζουμε για τη Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα και τη Μαντώ Μαυρογένους και προχωρώντας την ανάγνωση μαθαίνουμε για τις μαζικές αιχμαλωσίες γυναικών στην Πελοπόννησο, τη Νάουσα, τη Χίο, τα Ψαρά, την Κάσο και την Αθήνα, όπου αντιμετωπίστηκαν ως λεία πολέμου προς εκμετάλλευση και εμπόρευμα για προσπορισμό κέρδους. Και προς το τέλος με την εμφάνιση του Καποδίστρια και τις πρώτες προσπάθειες συγκρότησης του ελληνικού κράτους τις ψάχνουμε στα «πολιτικά πράγματα» του τόπου απ’ όπου - το μαντέψατε: απουσιάζουν.

21 ΡΩΓΜΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΣΗΜΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΓΙΑ ΤΟ 1821, Σπύρος Αλεξίου

Οι «ρωγμές» είναι οι διαφορετικές ματιές στα γεγονότα και γίνονται ο ίδιος ο λόγος για να διαβάσει κανείς αυτό το βιβλίο. Στις σελίδες του, ο συγγραφέας γράφει για τον ξεσηκωμό του 1821 έξω από «ακαδημαϊσμούς». Ο Σπύρος Αλεξίου με προσήλωση στις πηγές παραθέτει 21 ιστορίες με πρωταγωνιστές αγωνιστές της Επανάστασης, τους οποίους περιφρονεί η επίσημη ιστορία.

Η εξαφάνιση της Φιλικής Εταιρείας, τα περιβόητα «δάνεια» και η πολυαναλυόμενη πολιτική των Μεγάλων Δυνάμεων απέναντι στον Αγώνα, οι προύχοντες και η στάση τους απέναντι στους πρόσφυγες μετά τη σφαγή στα Ψαρά, αλλά και στο πολιορκημένο Μεσολόγγι και, τέλος, το πολυσυζητημένο πρόσωπο -κατά κάποιους «ιστορικό πρόβλημα», που ακούει στο όνομα Καποδίστριας.

ΜΙΑ ΕΛΛΗΝΙΣ ΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, Βασιλική Χατζηγεωργίου, Ματθίλδη Πυρλή

Ένα φωτογραφικό λεύκωμα είναι το Μια Ελληνίς της ιστορίας - Πορτραίτα γυναικών που έζησαν στην επανάσταση του 1821, το οποίο τιμά τις αφανείς, αλλά όχι απούσες από τον Αγώνα γυναίκες. Η έκδοση εστιάζει στις συζύγους, μητέρες, αδελφές αγωνιστών και επιφανών πολιτικών, οι οποίες έζησαν από κοντά τα συνταρακτικά εκείνα γεγονότα, που οδήγησαν στην ίδρυση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους.

Στο μικρό φωτογραφικό «συναξάρι» συγκεντρώνονται φωτογραφίες τους, που τραβήχτηκαν από τα μέσα της βασιλείας του Όθωνα έως και τα πρώτα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου Α'. Φορώντας τοπικές ενδυμασίες ή ρούχα ευρωπαϊκά, αντικρίζουν -κάποιες για πρώτη φορά- τον φωτογραφικό φακό σε στούντιο της Αθήνας αλλά και σε φωτογραφεία ευρωπαϊκών μεγαλουπόλεων.

Ο Μαρκ Μαζάουερ γράφει στον πρόλογο του βιβλίου: «Οι γυναίκες αυτές, που στέκονται με αμηχανία ανάμεσα στον χαμένο κόσμο της παιδικής της ηλικίας και στον «θαυμαστό καινούργιο κόσμο» του καπιταλισμού, της εθνικής πολιτικής και του δημόσιου διαλόγου, απαιτούν από εμάς να της αντιμετωπίσουμε με σοβαρότητα ως υποκείμενα της Ιστορίας».

ΟΣΑ ΔΕΝ ΓΝΩΡΙΖΑΤΕ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ 1821, Γιάννης Γρυντάκης, Γιώργος Δάλκος, Άγγελος Χόρτης, Έκτορας Χόρτης

Ένα βιβλίο για όσους θέλουν να μάθουν περισσότερα για την τουρκοκρατία και την επανάσταση: Άγνωστα περιστατικά, μαρτυρίες και διηγήσεις για τα καθημερινά προβλήματα των απλών ανθρώπων, τον τρόπο που ζούσαν και σκέφτονταν, τον αγώνα τους για επιβίωση, αλλά και πράξεις σπουδαίων ανδρών, που έμειναν στην αφάνεια και αποτυπώνονται στις σελίδες φωτίζοντας τον χαρακτήρα, τη δράση και το ήθος τους. Κεφάλαια για τις γυναίκες, τον έρωτα και τον γάμο ακόμη και για τους γιατρούς και την ιατρική, για την πειρατεία συμπεριλαμβάνονται σε αυτό το συλλογικό έργο.

Μέσα από σύντομα κείμενα, κάποια σε μορφή ανεκδότων, το βιβλίο προσεγγίζει την Ιστορία διαφορετικά και ρίχνει «αδιάκριτες» ματιές σε σημεία που η έρευνα συχνά αποσιωπά ή αντιπαρέρχεται. Γι’ αυτό και γοητεύει τον αναγνώστη που δεν θέλει να διαβάσει «άλλο ένα βιβλίο ιστορίας».

Η ΝΑΥΜΑΧΙΑ ΤΟΥ ΝΑΒΑΡΙΝΟΥ, Κ. Μ. Γουντχάουζ

Στη δυτική ακτή της Πελοποννήσου, εκεί που σήμερα δεσπόζουν υπερπολυτελή καταλύματα και πλήθος κόσμου συρρέει το κατακαλόκαιρο, έγινε στις 20 Οκτωβρίου του 1827 η ναυμαχία του Ναβαρίνου και ο βρετανικός, ρωσικός και γαλλικός στόλος υπό τις διαταγές του Άγγλου ναυάρχου Έντουαρντ Κόδριγκτον, εξάλειψαν σχεδόν τον αντίστοιχο τουρκο-αιγυπτιακό.

Στα κεφάλαια του βιβλίου του, ο Κρίστοφερ Μόνταγκιου Γουντχάους (1917-2001), συντηρητικός πολιτικός και μέλος του Βρετανικού Κοινοβουλίου για την Οξφόρδη, δίνει το ιστορικό πλαίσιο κοιτάζοντας ίσως τα πράγματα από τη βρετανική σκοπιά. Παραθέτει στο κείμενό του τις οδηγίες προς τον Κόδριγκτον, περιγράφει τη συγκέντρωση των δυνάμεων, την προσπάθεια για μεσολάβηση και τις προετοιμασίες για μάχη. Στο τέλος μιλάει για το μεγάλο αυτό γεγονός και για την επίγευση που αυτό άφησε στους ηγέτες της εποχής: «Η βρετανική κυβέρνηση με πολύ κόπο κατάφερε να προσποιηθεί ότι η καταστροφή του τουρκο-αιγυπτιακού στόλου στο Ναβαρίνο δεν επέφερε καμιά ουσιαστική αλλαγή στο status quo, και την ίδια στάση τήρησαν και οι άλλες Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης, αν και λιγότερο πειστικά ... Δεν συνέβη όμως το ίδιο με τους Τούρκους και τους Έλληνες, οι οποίοι αντιλήφθηκαν την αποφασιστική σημασία του γεγονότος… Με τη ναυμαχία του Ναβαρίνου είχε προστεθεί ένα νέο εθνικό κράτος στον χάρτη της Ευρώπης».

ΕΘΝΙΚΗ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΗ ΚΑΙ ΔΙΧΟΝΟΙΑ, Γ.Θ. Μαυρογορδάτος

Ο συγγραφέας, πανεπιστημιακός, πολιτικός επιστήμονας και ιστορικός, δεν έγραψε ένα βιβλίο για το 1821, αλλά ένα βιβλίο για τη διαδικασία που ονομάζεται «εθνική ολοκλήρωση» και από την οποία περνάει κάθε έθνος. Το βιβλίο εκδόθηκε το 2020 και μπήκε στις προθήκες των βιβλιοπωλείων λίγους μήνες μετά για τον εορτασμό των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση.

Τι θέλει να πει ο συγγραφέας; Ότι η νεοελληνική εμπειρία εμφυλίων συγκρούσεων σχετικών με την εθνική ολοκλήρωση αποτελεί απλώς μία περίπτωση ανάμεσα σε πολλές άλλες, που διέπονται από την ίδια γενική νομοτέλεια: Απελευθέρωση από ξένο ζυγό και ενοποίηση στο πλαίσιο ενός ανεξάρτητου εθνικού κράτους.

Διαβάζεται με μεγάλο ενδιαφέρον ειδικά το κεφάλαιο που αναφέρεται στη Θρησκεία («ως καταλύτης και ως τροχοπέδη») και εκείνο για τα νέα εθνικά κράτη από τον 18ο μέχρι τον 20ό αιώνα.

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ, Μαρκ Μαζάουερ

Ο Μαρκ Μαζάουερ λογίζεται στο μυαλό μου σαν Έλληνας και μάλιστα Σαλονικιός, που δείχνει αμέριστο ενδιαφέρον κι αγάπη μαζί για την ελληνική ιστορία, κομβικό σημείο της οποίας είναι ο Αγώνας και η δημιουργία του ελληνικού κράτους. Σπουδαίος -πρωτίστως- ερευνητής, αλλά στα μάτια του αναγνώστη γοητευτικός «γραφιάς», ο Μαζάουερ στηρίζεται σε διεξοδική έρευνα για να ερμηνεύσει μία σειρά γεγονότων, τα οποία οδήγησαν γεωπολιτικά την Ευρώπη.

Στις σελίδες του «μιλούν» όλοι: Και οι άμαχοι και οι Οθωμανοί αξιωματούχοι και οι Ρώσοι, Γάλλοι, Βρετανοί και Αυστριακοί. «Άρχισα να αντιλαμβάνομαι», γράφει ο Μαζάουερ στην εισαγωγή του, «ότι η επανάσταση του 1821 είχε πετύχει επειδή, πέρα από τις επικές και πολυύμνητες στιγμές ατομικής γενναιότητας και αυτοθυσίας, ήταν στη βάση της μια ιστορία κοινωνικής συνοχής απέναντι σε μια συστημική αναστάτωση. Δεν ήταν τόσο οι νίκες που χάρισαν στους Έλληνες την ανεξαρτησία τους όσο η άρνησή τους ν΄ αποδεχτούν την ήττα».

ΑΠΟΜΝΗΜΟΝΕΥΜΑΤΑ ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ, Ιωάννης Μακρυγιάννης

«Πέρασαν τόσα χρόνια από τότε που ξέσπασε η Επανάσταση του Εικοσιένα και από τις 3 του Σεπτέμβρη του 1843, που διώχτηκαν τα Βαυαρικά στρατεύματα κατοχής κι έγινε σύνταγμα. Χύσαμε για τη λευτεριά μας ποτάμι αίμα. Αναστήσαμε, στα χρόνια του τελευταίου πολέμου, ένα νέο '21. Σταθήκαμε στην πρώτη έπαλξη στον αγώνα για τον πολιτισμό. Πολεμήσαμε ως την ανάσταση και τη νίκη. Και λευτεριά δε γνωρίσαμε. Όπως και τότε, έπειτα από το '21, έτσι και τώρα, οι ίδιες σκοτεινές δυνάμεις μεταχειρίζουνται τα ίδια μέσα, για να μας κάνουν είλωτες. Κι όλα αυτά γίνουνται -τι υποκρισία- στ' όνομα μιας ψεύτικης λευτεριάς».

Ο στρατηγός και ήρωας της ελληνικής επανάστασης, Μακρυγιάννης, δεν πήγε ποτέ του σχολείο, έμαθε την αλφαβήτα μεγάλος και δεν κατάφερε ποτέ να την καλομάθει, αλλά έγραψε αυτή την ανεκτίμητη «αυτοβιογραφία»-απάντηση στους αυτόκλητους προστάτες των Ελλήνων. Τόσο ο Παλαμάς όσο και ο Σεφέρης τίμησαν το έργο του, τα χειρόγραφα του οποίου ανακάλυψε ο ιστοριοδίφης, Γιάννης Βλαχογιάννης, που πρωτοέκδοσε τα Απομνημονεύματα το 1907. Σήμερα, στις μηχανές αναζήτησης η φράση Απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη μπορεί να σου αποκαλύψει διαμάντια, όπως το ηχητικό ντοκουμέντο της εκπομπής του τρίτου προγράμματος «Όταν ο Τζίμης Πανούσης συνάντησε τον στρατηγό Μακρυγιάννη».