Η ΔΥΣΛΕΞΙΑ ΣΗΜΑΙΝΕΙ (ΘΕΤΙΚΕΣ) ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΣΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ

Ήξερες πως ο εγκέφαλος σου δεν είναι «κατασκευαστικά» προγραμματισμένος για να διαβάζει; Ή ότι το δομικό θέμα που υπάρχει στα άτομα με δυσλεξία δημιουργεί προκλήσεις, αλλά τους δίνει και πλεονεκτήματα;

Μεγάλο μέρος της ζωής μας περιστρέφεται γύρω από την ικανότητα μας να διαβάζουμε. Πολλά κρίνονται και από το ταλέντο στην αποθήκευση των πληροφοριών που λαμβάνουμε μέσω της ανάγνωσης, αλλά αυτό είναι θέμα για άλλη μέρα. Σήμερα θα ασχοληθούμε με το γεγονός ότι το όργανο που εν πολλοίς αποφασίζει για ό,τι μας συμβαίνει δεν έχει κατασκευαστικά την «καλωδίωση» για να διαβάζει. Όπως λέει στο Vox η Maryanne Wolf, νοητική νευροεπιστήμονας και διευθύντρια του Κέντρου για τη Δυσλεξία στο UCLA, «στην ουσία η ανάγνωση είναι εφεύρεση που προέκυψε μόλις πριν 6.000 χρόνια».

Παρότι ένα τεράστιο μέρος του πώς λειτουργεί ο ανθρώπινος εγκέφαλος παραμένει ακόμα άγνωστο, μελέτες έχουν δώσει μια εικόνα για το πώς αποκτήσαμε τη δυνατότητα να διαβάζουμε.

Όταν είμαστε μικροί, ενεργοποιούμε έντονα και τα δυο ημισφαίρια του εγκεφάλου, εξαντλώντας την ενέργεια τους ώστε να κατακτήσουμε την ανάγνωση.

Για όσους διαβάζουν άπταιστα, ο εγκέφαλος βελτιστοποιεί περισσότερη δραστηριοποίηση στις δομές του αριστερού ημισφαιρίου, που αναγνωρίζει γράμματα, λέξεις, κείμενα και ασχολείται με τη γραφή, τη διαδοχική σκέψη και τη λογική, καθώς αποκωδικοποιεί και ερμηνεύει εξωτερικά ερεθίσματα. Τα κάνει εικόνες, τα αφομοιώνει και μετά τα μεταφράζει στη γλώσσα μας (αντιστοιχίζει τα γράμματα σε ήχους, κάνοντας φωνολογική επεξεργασία όπως λέγεται).

Pexels Feyza Yıldırım

Το multitasking του αριστερού ημισφαιρίου χειρίζεται πράγματα όπως η προφορά, η άρθρωση, η σημασία, τα οπτικά ερεθίσματα, η προσοχή κ.ά. Όσες περιοχές ενεργοποιούνται συνδέονται με τη λευκή ουσία. Δηλαδή, τα νευρικά «μονοπάτια» που γίνονται ένα περίπλοκο δίκτυο «αυτοκινητόδρομων», επιτρέποντας στους αναγνώστες να διαχειριστούν μια λέξη μέσα σε χιλιοστά του δευτερολέπτου.

Στους εγκεφάλους όσων έχουν δυσλεξία, αυτοί οι «αυτοκινητόδρομοι» και οι ενεργοποιημένες περιοχές μπορεί να διαφέρουν.

Η ανατομία της δυσλεξίας

Μελέτη που περιλάμβανε και σπινθηρογράφημα εγκεφάλου έδειξε πως στους ανθρώπους με δυσλεξία υπάρχει λιγότερη ενεργοποίηση των περιοχών στο αριστερό ημισφαίριο που κάνουν τους ήχους γράμματα και βοηθούν στην αποκωδικοποίηση των λέξεων. Ίσως λόγω διαταραχής ή μπορεί απλά να επιβραδύνεται το «σύστημα».

Την ίδια ώρα, είχαν σταθερή υπερδραστηριότητα του δεξιού ημισφαιρίου όταν διάβαζαν. Και έτσι η διαδικασία γινόταν πιο επίπονη. Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι ενώ οι άνθρωποι με δυσλεξία ενδεχομένως έχουν πρόβλημα να αναγνωρίζουν λέξεις και ήχους, δουλεύουν πιο σκληρά αλλού, για να εξισορροπήσουν την κατάσταση.

Στο δεξί ημισφαίριο υπάρχουν συγκεκριμένες δυνατές περιοχές που δουλεύουν για τους δυσλεκτικούς. Είναι αυτό που χειρίζεται τις χωρικές ικανότητες, την οπτική επεξεργασία και την αναγνώριση προσώπου.

Μια στιγμή όμως, να τα δούμε όλα με μια σειρά, ώστε να καταλάβεις τη συνολική αδικία του πράγματος.

Το αχρείαστο στίγμα και το δομικό θέμα

Κοντολογίς, δεν υπάρχει συγκεκριμένη περιοχή στον εγκέφαλό μας για την ανάγνωση, όπως υπάρχει για τον ύπνο (υποθάλαμος) ή για τις αντιδράσεις μας σε συνθήκες που μας προκαλούν φόβο (αμυγδαλή).

Αυτό που συμβαίνει σε γενικές γραμμές είναι πως όσοι είναι καλοί στην ανάγνωση το χρωστούν στην αποτελεσματικότητα ενός περίπλοκου κυκλώματος που είναι συνδεδεμένο με νευρωνικά μονοπάτια λευκής ουσίας. Έτσι, μπορούμε να επεξεργαζόμαστε λέξεις μέσα σε χιλιοστά του δευτερολέπτου. Αυτός είναι ο γενικός κανόνας.

Unsplash Johnny McClung

Πάμε και στον ειδικό: τη δυσλεξία, που βάζει προκλήσεις σε 1 στους 10 κατοίκους του πλανήτη και προσδιορίζεται ως κληρονομική νευροβιολογική μαθησιακή δυσκολία.

Δεν αντιμετωπίζουν όλοι τις ίδιες προκλήσεις και η δυσλεξία δεν συνδέεται με κανέναν τρόπο με την ευφυΐα του κάθε παθόντα.

Όταν ήμουν μαθήτρια (σχεδόν πριν από τρεις δεκαετίες) ήταν άγνωστη έννοια, με συνέπεια να βασανίζονται χιλιάδες παιδιά στα σχολεία, τα οποία είχαν κακή απόδοση. Όχι γιατί δεν ήθελαν ή δεν προσπαθούσαν. Γιατί δεν μπορούσαν να έχουν καλύτερη.

Το ζήτημα σχετίζεται με διαφορές στη λειτουργία και τη δομή του εγκεφάλου που δημιουργούν εγγενή δυσκολία αναγνώρισης των γραμμάτων και των αριθμών, αλλά και σε ό,τι αφορά την αποκωδικοποίηση γραπτών λέξεων. Έτσι, γίνεται δύσκολη η κατανόηση της ανάγνωσης, η γραφή και η ορθογραφία.

Οι βασικές διαφορές του εγκεφάλου όταν υπάρχει δυσλεξία

Μελέτες έχουν δείξει ότι τα άτομα με δυσλεξία μπορεί να έχουν μικρότερες ή λιγότερο ενεργές περιοχές του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνες για την επεξεργασία της γλώσσας και την ανάγνωση.

Παρουσιάζονται επίσης διαφορές στον τρόπο με τον οποίο δημιουργούνται και χρησιμοποιούνται οι νευρικές συνδέσεις. Κάτι που μπορεί να επηρεάσει τον τρόπο επεξεργασίας και ενσωμάτωσης των πληροφοριών και να οδηγήσει σε δυσκολίες με την ανάγνωση και άλλες εργασίες που σχετίζονται με τη γλώσσα.

Ορισμένες έρευνες έχουν προτείνει ότι τα άτομα με δυσλεξία μπορεί να έχουν χαμηλότερες ταχύτητες επεξεργασίας από εκείνα που δεν έχουν δυσλεξία. Αυτό μπορεί να επηρεάσει το πόσο γρήγορα μπορούν να αναγνωρίζουν και να ερμηνεύουν γραπτές λέξεις, καθιστώντας την ανάγνωση πιο δύσκολη.

iStock

Επιπροσθέτως, τα άτομα με δυσλεξία μπορεί να έχουν δυσκολία στη φωνολογική επεξεργασία (βλ. ικανότητα αναγνώρισης και χειρισμού των ήχων της γλώσσας), γεγονός που μπορεί να τους δυσκολέψει να συνδέσουν γραπτά γράμματα με τους αντίστοιχους ήχους τους.

Οι προκλήσεις που δημιουργεί η πάθηση μπορεί να διαλύσουν την αυτοεκτίμηση του ανθρώπου που την έχει και δη σε συνδυασμό με το γεγονός ότι σπάνια υπάρχει έγκαιρη αντιμετώπιση του θέματος («Τι θα πει η κοινωνία;»). Εύλογα, δοκιμάζονται και οι σχέσεις με τους άλλους ανθρώπους.

Η στροφή που έγινε στην έρευνα και τα πλεονεκτήματα της δυσλεξίας

Από το 1987 ήταν γνωστό πως τα άτομα με δυσλεξία έχουν καλύτερη περιφερειακή όραση. Η πληροφορία, όμως, πνίγηκε μέσα στον οχετό των «πρέπει» της συντηρητικής κοινωνίας.

Για πολλά χρόνια η έρευνα εστιαζόταν στο πώς αυτή η διαφορετική οργάνωση του εγκεφάλου συχνά οδηγεί σε καθυστερήσεις και δυσκολίες σε τομείς όπως η ανάγνωση, η ορθογραφία και η γραμματική. Τις δυο τελευταίες δεκαετίες έχει γίνει αλλαγή ρότας. Κυρίως μετά την έρευνα του 2001 για την οπτικο-χωρική επεξεργασία. Έδειξε ότι τα άτομα με δυσλεξία αναγνώρισαν πολύ πιο γρήγορα από όσους δεν είχαν δυσλεξία περιγράμματα που έβλεπαν μπροστά τους και φαίνονταν να είναι τρισδιάστατα, αλλά ήταν αδύνατο να υπάρχουν.

iStock

Έτσι η πάθηση συσχετίστηκε για πρώτη φορά με μια παγκόσμια οπτικο-χωρική ικανότητα. Δηλαδή, μια καλύτερη επεξεργασία συνολικής εικόνας έναντι της επικέντρωσης σε κάθε κομμάτι.

Αυτή η μελέτη ήταν μια εκ των δεκάδων που έχουν γίνει τις τελευταίες δεκαετίες και ενημερώνουν κάτι που δεν γνώριζαν οι άνθρωποι με δυσλεξία: Μολονότι έχουν δυσκολίες στην ανάγνωση και τη γραφή, διαθέτουν βελτιωμένα νοητικά σημεία σε άλλους τομείς. Κατέθεσαν επ’ αυτών στο Vox αρχιτέκτονες, δημιουργικοί σχεδιαστές και μηχανικοί με δυσλεξία.

Τονίστηκε πως η ικανότητα τους δεν τους κάνει να νιώθουν υπερήρωες. «Είναι απλά η δομή του εγκεφάλου μου τέτοια».

Πέραν αυτού του ατού, έχει διαπιστωθεί πως υπάρχουν πλεονεκτήματα στην αφηγηματική μνήμη, την επίλυση προβλημάτων, την επεισοδιακή μνήμη (εικόνων και ιστοριών), το συλλογισμό και τη δημιουργικότητα – αφού οι άνθρωποι με δυσλεξία έχουν στο κεφάλι τους πάντα μια πλήρη εικόνα και άρα μπορούν να κάνουν συσχετισμούς μεταξύ πραγμάτων που δεν φαίνονται να είναι σχετικά.

Έρευνα του 2008 δοκίμασε ανθρώπους με δυσλεξία και άλλους που δεν είχαν στην ικανότητα αναγνώρισης γραμμάτων με την επιστράτευση περιφερειακής όρασης. Οι δυσλεκτικοί απέδωσαν καλύτερα. Άλλη μελέτη, του 2012, σύγκρινε την ικανότητα φοιτητών στην απομνημόνευση θολωμένων φωτογραφιών. Μάντεψε τι έδειξε: οι δυσλεκτικοί δεν ήταν απλά καλύτεροι, αλλά κυριάρχησαν.

Η τελευταία σχετική μελέτη δημοσιεύτηκε τον Ιούνιο του 2022 και είχε τίτλο: Αναπτυξιακή Δυσλεξία: Διαταραχή ή Εξειδίκευση στην Εξερεύνηση; Ερευνητές του Cambridge και του Strathclyde (στη Γλασκόβη) κατέληξαν στο ότι πολλοί άνθρωποι με δυσλεξία ειδικεύονται στην εξερεύνηση του αγνώστου. Αυτό φαίνεται πως έχει συμβεί καθώς ο εγκέφαλος των δυσλεκτικών προσπαθεί να εξελιχθεί και να προσαρμόζεται.