SUSAN SONTAG: Η ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΟΥ ΑΠΟΔΥΝΑΜΩΣΕ ΤΟΝ ΚΑΡΚΙΝΟ
Πριν από 40 χρόνια, όταν ο κόσμος δεν τολμούσε να εκφέρει τη λέξη «καρκίνος», υπήρχε μία φωνή που έλεγε τα πράγματα με το όνομά τους. Η Αμερικανίδα συγγραφέας Susan Sontag έγραψε ένα δοκίμιο για να διαχωρίσει την αλήθεια από τη μυθολογία γύρω από κάθε δύσκολη ασθένεια.
Ένα δυνατό μυαλό της αμερικανικής διανόησης, ένα φωτεινό πνεύμα της προοδευτικότητας του 20ού αιώνα, η συγγραφέας και ακτιβίστρια Susan Sontag (1933–2004) είχε βάλει στο μικροσκόπιό της και τις ασθένειες. Θέλοντας να τις τοποθετήσει στην πραγματική τους διάσταση, απομυθοποίησε τη γλώσσα με την οποία τις περιέγραφε συνήθως η κοινωνία της εποχής της.
Σύμφωνα με τη Sontag, η γλώσσα αυτή συχνά στρέβλωνε την αλήθεια σχετικά με σοβαρές νόσους, όπως η φυματίωση, ο καρκίνος και το AIDS, και τελικά όχι μόνο έκανε τους ασθενείς να αισθάνονται χειρότερα, αλλά τους απέτρεπε και από την αναζήτηση της κατάλληλης θεραπείας.
Η εμπειρία της Susan Sontag με τον καρκίνο
Τη δεκαετία του 1970, η Sontag διαγνώστηκε με καρκίνο του μαστού. Παρότι ο γιατρός της την είχε συμβουλεύσει να μην κάνει χημειοθεραπεία, εκείνη ταξίδεψε ως τη Γαλλία για να υποβληθεί στη θεραπεία και ο καρκίνος υποχώρησε. Δεν αρκέστηκε όμως στην καταπολέμηση της νόσου.
Σε δοκίμιο που έγραψε το 1978, με τίτλο Illness as a Metaphor (Η αρρώστια ως μεταφορά), στηλίτευε όσους εξίσωναν την ασθένεια με την κοινωνική παρακμή και απελευθέρωνε τους ασθενείς από την αντίληψη ότι οι ίδιοι είναι αδύναμοι μπροστά στον πανίσχυρο «εχθρό». «Η θεραπεία δεν μπορεί να είναι χειρότερη από την ασθένεια», υποστήριζε.
Η Sontag ήρθε αντιμέτωπη ξανά με τον καρκίνο στα τελευταία χρόνια της ζωής της. «Δεν θα αποκαλούσα ποτέ τον καρκίνο “εμπειρία μάθησης” και δεν ξέρω πώς να χρησιμοποιώ τη λέξη “παρηγοριά”», είχε πει. «Στον καρκίνο πρέπει να ενεργοποιείς όσα αποθέματα έχεις και να μην ξεχνάς ότι δεν είσαι μόνος σου».
Πέθανε το 2004, σε ηλικία 71 ετών, από μυελοδυσπλαστικό σύνδρομο που εξελίχθηκε σε οξεία μυελογενή λευχαιμία.
Η νόσος ως μεταφορά
Γραμμένο από την πένα μιας ασθενούς που βρέθηκε στο επίκεντρο του συστήματος υγείας, το δοκίμιο της Sontag χαρακτηρίστηκε από το περιοδικό Newsweek ως «ένα από τα πιο απελευθερωτικά βιβλία της εποχής του». Η συγγραφέας καταδεικνύει σε αυτό πώς οι μεταφορές και οι μύθοι που περιβάλλουν ορισμένες ασθένειες, όπως ο καρκίνος και παλιότερα η φυματίωση –αργότερα έγραψε ένα αντίστοιχο δοκίμιο για το AIDS–, επιδεινώνουν τον ψυχικό πόνο των ασθενών και τους αποπροσανατολίζουν από το να αναζητήσουν θεραπεία.
«Ο καρκίνος είναι μόνο μία ασθένεια», έλεγε. «Δεν είναι κατάρα, ούτε τιμωρία και σίγουρα δεν είναι ντροπή. Είναι μάλιστα ιάσιμος σε υψηλά ποσοστά, εφόσον ακολουθηθεί η σωστή θεραπεία».
Τι σημαίνει όμως «η νόσος ως μεταφορά»; Ποιες είναι οι μεταφορικές έννοιες με τις οποίες συνδέεται η ασθένεια; «Μεταφορές δεν χρησιμοποιούνται για όλες τις ασθένειες, ούτε είναι όλες επικίνδυνες», σύμφωνα με τη Sontag.
«ΣΤΟΝ ΚΑΡΚΙΝΟ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΝΕΡΓΟΠΟΙΕΙΣ ΟΣΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΕΧΕΙΣ ΚΑΙ ΝΑ ΜΗΝ ΞΕΧΝΑΣ ΟΤΙ ΔΕΝ ΕΙΣΑΙ ΜΟΝΟΣ ΣΟΥ».
Η τιμωρητική διάσταση
Αυτό που συμβαίνει με τις σοβαρές και συχνά θανατηφόρες ασθένειες είναι ότι παραμένουν μυστηριώδεις και ανεξήγητες για μεγάλο μέρος του κόσμου. Οι επιστήμονες, μέχρι να κατανοήσουν πλήρως τον μηχανισμό τους, αδυνατούν να βρουν μια ικανοποιητική θεραπεία. Η νόσος μοιάζει «αδίστακτη» στα μάτια του κοινωνικού συνόλου. Αντιμετωπίζεται με δέος.
Εξαιτίας των κοινωνικών καταλοίπων, συχνά ερμηνεύεται ως «τιμωρία». Άλλες φορές, αυτό το δέος εκτονώνεται στα σώματα των ασθενών, που γίνονται «μιαρά». Ντροπή, αποσιώπηση και περιθωριοποίηση είναι τα συνεπακόλουθα. Ο καρκίνος συνδέθηκε με το τραύμα, την ανικανότητα ικανοποίησης και την καταπίεση. Μήπως αυτό υπονοούσε ότι οι ίδιοι οι ασθενείς ήταν υπεύθυνοι για τη νόσο τους;
Η πολεμική διάσταση
Χαρακτηριστική είναι η χρήση της πολεμικής μεταφοράς στις περιπτώσεις του καρκίνου. Ο καρκίνος είναι «πόλεμος» κατά τον οποίο ο ασθενής πρέπει να κερδίσει τις επιμέρους «μάχες». Το σώμα δέχεται «εισβολή» και πρέπει να περάσει στην «αντεπίθεση». Τα καρκινικά κύτταρα είναι ο «ύπουλος εχθρός» που επιτίθεται.
Ο «χημικός πόλεμος» τα εξοντώνει. Τελικά ο ασθενής «νίκησε» ή «ηττήθηκε»; Μέσω αυτής της μεταφοράς, η νόσος γίνεται αντιληπτή ως εχθρός, στην οποία πρέπει ο ασθενής να απαντήσει με πόλεμο.
Η άλλη όψη του ίδιου νομίσματος είναι η χρήση της λέξης «καρκίνος» για να περιγραφούν επικίνδυνες και συχνά αδιέξοδες καταστάσεις, για παράδειγμα το «καρκίνωμα της κοινωνίας», «το Κουρδικό αποτελεί καρκίνωμα», «οι ρύποι των αυτοκινήτων αποτελούν καρκίνωμα για τις μεγαλουπόλεις», κ.ά.
Η παρακαταθήκη της Susan Sontag
Οι μεταφορές αποδίδουν νόημα στις ασθένειες, οι οποίες καταγράφονται στο συλλογικό ασυνείδητο ως πολεμικές και όχι ως οι σωματικές (ή ψυχοσωματικές) καταστάσεις που πραγματικά είναι. Κανείς δεν αμφισβητεί τη σοβαρότητα του καρκίνου. Ούτε τις ομοιότητες που υπάρχουν ανάμεσα σε έναν ασθενή και έναν πολεμιστή, οι οποίοι διεκδικούν τη ζωή σε ένα πιο οριακό και εμφανές επίπεδο από ό,τι οι υπόλοιποι. Η συστηματική όμως προβολή της ασθένειας ως του απόλυτου κακού, της προσδίδει μια σχεδόν θεϊκή δύναμη, πράγμα που δεν ισχύει.
Οι μεταφορές που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή των ασθενειών δημιουργούν έναν φαύλο κύκλο, έλεγε η Sontag, μέσα στον οποίο οι ασθενείς –συχνά και οι θεράποντές τους– αισθάνονται αποδυναμωμένοι. Η τοποθέτηση του καρκίνου στη ρεαλιστική του διάσταση και η σύνταξη της Sontag με την ορθολογιστική πλευρά των πραγμάτων, έδωσε δύναμη σε πολλούς ασθενείς και γιατρούς της εποχής.
Σήμερα, οι εξελίξεις μοιάζουν να τη δικαιώνουν: Η ιατρική έχει κάνει τεράστια βήματα μετατρέποντας τον καρκίνο όλο και περισσότερο σε ιστορία επιβίωσης – υπολογίζεται ότι περίπου 22 εκατομμύρια άνθρωποι έχουν επιβιώσει από αυτόν. Αλλά και οι αντιλήψεις έχουν αλλάξει. Το ίδιο και η στάση των ασθενών που εκφράζονται ανοιχτά μέσα σε μια κοινωνία που «βλέπει» το πρόβλημα με άλλα μάτια.
Το δοκίμιο της Susan Sontag μένει να μας υπενθυμίζει τη δύναμη που έχουν τα νοήματα τα οποία αποδίδουμε στα γεγονότα. Μας διδάσκει πώς η επιλογή μια συγκεκριμένης «γλώσσας» για τα πράγματα οδηγεί στη δημιουργία μιας μυθολογίας που τελικά ενσωματώνεται στην κουλτούρα και σκεπάζει την αλήθεια. Όταν κατανοούμε τον μηχανισμό, είναι στο χέρι μας να τον αλλάξουμε. Και αυτό είναι πάντα επίκαιρο.
SLOW MONDAY NEWSLETTER
Θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου; Μπες στη λογική του NOW. SLOW. FLOW.
Κάθε Δευτέρα θα βρίσκεις στο inbox σου ό,τι αξίζει να ανακαλύψεις.
