Ο ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΔΕΚΤΟΣ

Ο ανταγωνισμός καλλιεργείται από το σχολείο και όχι μόνο λόγω των βαθμών. Έπαινοι, προσβολές, νικητές και χαμένοι εμπλέκονται σε σχεδόν κάθε εκπαιδευτική δραστηριότητα. Το ερώτημα είναι αν όλα αυτά τελικά κάνουν καλό ή κακό στα παιδιά και στην ίδια την κοινωνία που θεμελιώνουν.

Η κόρη μου τελειώνει το δημοτικό και έχει αποφασίσει ότι θα προτιμούσε να μην υπάρχουν διαγωνίσματα και βαθμοί, ούτε νικητές και ηττημένοι σε κάθε μάθημα. Επιστρέφει έξαλλη από το σχολείο κάθε φορά που ένας κακός βαθμός ή ένα αρνητικό σχόλιο για την επίδοση κάποιου πυροδοτεί τα επιφωνήματα αποδοκιμασίας των συμμαθητών της. Κάθε φορά που μετά το όποιο διαγώνισμα, όλοι σπεύδουν να ρωτήσουν «τι πήρες;» και να κλάψουν ή να γελάσουν αναλόγως.

Δεν ξέρω αν συμφωνώ. Ίσως επειδή χόρεψα για χρόνια τα βήματα αυτού του «χορού», ίσως επειδή μεγάλωσα για να καταλάβω ότι και στη ζωή, στις δουλειές, στον πολιτισμό μας, καλώς ή κακώς, υπάρχουν επιτυχόντες και μη, υπάρχουν επιβραβεύσεις και κριτήρια αξιολόγησης, τα οποία δεν γίνεται να αποφύγεις. Ίσως γι' αυτό να μην θεωρώ τόσο κακό το να υπάρχει βαθμολογία, απαιτήσεις, διαγωνίσματα.

Το σχολείο σε προετοιμάζει για την κανονική ζωή

Ύστερα, τα διαγωνίσματα είναι ένας τρόπος να διαπιστώσει ένας δάσκαλος ότι το μήνυμα έφτασε στον αποδέκτη του και έγινε κατανοητό, να ξέρει ποιος δούλεψε στο σπίτι και έχει κάνει κτήμα του τη γνώση. Υπό ιδανικές συνθήκες βέβαια. Άλλωστε, το σχολείο πρέπει να σε προετοιμάζει για την κανονική ζωή.

Προσπαθώ να της εξηγήσω ότι τα πάντα στη ζωή μοιάζουν με παιχνίδι με νικητές και χαμένους, μόνο που δεν έχει και τόση σημασία. Αυτά είναι πράγματα που αλλάζουν, δεν καθορίζουν την αξία μας και στο κάτω κάτω της γραφής είναι απλώς ένα παιχνίδι για... παιδιά. Αλλά πώς να εξηγήσεις σε ένα παιδί που ζει για το παιχνίδι ότι το παιχνίδι δεν είναι σημαντικό;

iStock

Με τα πολλά αποδέχεται τη μαθητική ζωή, αν και όχι τα γιουχαρίσματα των συμμαθητών της. Τι γίνεται όμως με τις εκδρομές; Εκεί όπου ακολουθείται η ίδια ακριβώς εκπαιδευτική διαδικασία; Γιατί σε κάθε εκδρομή, πρέπει οι όποιες δραστηριότητες να περιλαμβάνουν αγωνίσματα, παιχνίδια γνώσεων, ομάδες, πρωταγωνιστές, οπαδούς, βραβεία και όχι μια απλή ξενάγηση, μια συζήτηση ή μια πιο ευφάνταστη δράση; Γιατί όλα πρέπει να δείχνουν στα παιδιά τον δρόμο της νίκης και της ήττας;

Ένα ποίημα και μερικές σκέψεις για τον ανταγωνισμό

Θυμάμαι τον ποιητή Ντίνο Χριστιανόπουλο, όταν έγραφε:

Είμαι εναντίον της κάθε τιμητικής διάκρισης, απ' όπου και αν προέρχεται. Δεν υπάρχει πιο χυδαία φιλοδοξία, απ’ το να θέλουμε να ξεχωρίζουμε. Αυτό το απαίσιο «υπείροχον έμμεναι άλλων», που μας άφησαν οι αρχαίοι.

Είμαι εναντίον των βραβείων, γιατί μειώνουν την αξιοπρέπεια του ανθρώπου. Βραβεύω σημαίνει αναγνωρίζω την αξία κάποιου κατώτερου μου – και κάποτε θα πρέπει να απαλλαγούμε από την συγκατάβαση των μεγάλων. Παίρνω βραβείο σημαίνει παραδέχομαι πνευματικά αφεντικά – και κάποτε θα πρέπει να διώξουμε τα αφεντικά από τη ζωή μας.

Αναρωτιέμαι τι επιπτώσεις έχει στην ψυχοσύνθεση ενός μαθητή, ενός μικρού παιδιού αυτό το παιχνίδι της επαινοθηρίας κι αν είναι όντως το παιχνίδι που θέλουμε να προάγουμε. Αναρωτηθήκαμε πώς τρέφει τις ψυχές των επιτυχόντων να διψούν για όλο και περισσότερες επιτυχίες; Να τις κυνηγούν, ξεχνώντας να ζήσουν ανέμελα και να φτάνουν σε ένα σημείο που αυτές να τους καθορίζουν; Έχετε ακούσει παιδί 10 χρονών που να μην καταφέρνει να κάνει πατίνι και να λέει «είμαι άχρηστος»;

«Ο δυτικός πολιτισμός και η κινηματογραφική του κουλτούρα μας έχουν πείσει ότι η ευτυχία ισούται με την επιτυχία και τη νίκη, εξορκίζοντας σχεδόν την ήττα, το λάθος και τα αρνητικά συναισθήματα. Η κουλτούρα αυτή έχει διεισδύσει, ασφαλώς, στο εκπαιδευτικό σύστημα, εκτός των άλλων. Έχουμε τη βαθμολογία, την αριστεία και τις διακρίσεις εντός κι εκτός τάξης, για να δημιουργούμε σούπερ ήρωες, που ξεχωρίζουν και αποτελούν παραδείγματα προς μίμηση» μου λέει η παιδαγωγός Ελένη Γαρυφαλάκη δημιουργός του εργαστηρίου μάθησης Καλός Αγωγός.

iStock

«Σούπερ ήρωες που, εν τέλει, δεν αντέχουν αυτή τη “φορεσιά” και όλη αυτή την προσπάθεια για τελειότητα και καταλήγουν αγχώδεις ενήλικες, που δεν μπορούν να ευχαριστηθούν την επιτυχία τους, αλλά πασχίζουν να θέσουν τον πήχυ ακόμα ψηλότερα, προσπαθώντας να ικανοποιήσουν το ανικανοποίητο μέσα τους», συνεχίζει.

Περί αποτυχίας και πνευματικής ιδιοκτησίας

Πώς τρέφει όμως ο ανταγωνισμός τις ψυχές των «αποτυχημένων»; Με ποια κριτήρια θα μπορέσουν να πιστέψουν στις δυνατότητές τους; Στον εαυτό τους; Πώς αισθάνονται όταν δεν καταφέρνουν να εισπράξουν το Μπράβο του δασκάλου, του εκπαιδευτή, του όποιου μεγάλου; Πώς νιώθουν όταν οι ίδιοι τους οι συμμαθητές τους απαξιώνουν, αποθεώνοντας τους νικητές;

Γιατί μια μεγάλη μερίδα μικρών παιδιών νιώθει την ανάγκη να αποθεώσει και να γκρεμίσει κάποιους άλλους; Γιατί μπαίνουν στην οπαδική λογική; Θέλουμε να ενισχύσουμε ή να αποθαρρύνουμε αυτή την τάση; Και μήπως τελικά άλλα λέμε (ή και θέλουμε ενδεχομένως) και άλλα κάνουμε;

«Τα τελευταία 2-3χρόνια, τα τεστ και τα διαγωνίσματα ακούω ότι γίνονται από Α' και Β' Δημοτικού και έχω εκπλαγεί βαθιά. Μιλάμε για τάξεις που δεν έχουν καν ακόμα βαθμολογίες. Κι όμως, οι δάσκαλοι κάνουν τεστ. Και αναρωτιέμαι: αν, αντί για τεστ, αφιέρωναν αυτή την ώρα, για να κάνουν το συγκεκριμένο διδακτικό αντικείμενο για αξιολόγηση, με τρόπο διαφορετικό, ίσως αισθητηριακό ή μέσα από την τέχνη, πόσο πιο κερδισμένοι θα ήταν οι μαθητές, ίσως κι ο δάσκαλος ο ίδιος, που θα έβλεπε τη μάθηση σαν μια διαδικασία που δίνει έμπνευση και όχι σαν μια διαδικασία που αξιολογείται και καταλήγει να γίνεται ένα νούμερο σε χαρτί», λέει η κ. Γαρυφαλάκη.

iStock

Τι έχει παρατηρήσει η ίδια από τη διδακτική της εμπειρία και πώς προσπαθεί να το αλλάξει; «Τα παιδιά που διδάσκω λένε στην αρχή της χρονιάς μέσα στην τάξη: “Κυρία, μου έκλεψε την ιδέα”. Είναι αυτό το σύστημα το αξιακό που πείθει το παιδί, από τόσο μικρή ηλικία, πως η ιδέα είναι δική του και πως ο άλλος επιθυμεί να την κλέψει και να την οικειοποιηθεί. Προσπαθώ, χωρίς λόγια, να δείξω στα παιδιά ότι οι ιδέες υπάρχουν για να τις μοιραζόμαστε. Δεν είναι προϊόντα προς αξιολόγηση ή μέσα προς διάκριση. Είναι κάτι όμορφο, που μας βοηθά να αναπτυχθούμε σαν ομάδα. Η ιδέα είναι για να τη μοιραζόμαστε, να γίνεται κάτι μεγαλύτερο και να μας ξεπερνά, να μας πάει όλους ένα επίπεδο παραπάνω. Όταν η ιδέα ανήκει σε όλους, εξελίσσεται και νιώθουμε πραγματικά ευτυχισμένοι να ανήκουμε εμείς σε αυτήν και όχι εκείνη σε εμάς. Οπότε, αισθάνομαι πραγματικά ικανοποιημένη, όταν, προς το τέλος της χρονιάς, ακούω τη μαγική φράση: “Κυρία, έχω μια ιδέα. Μπορώ να τη μοιραστώ;”».

Το παράλογο του ανταγωνισμού και η ελπίδα για το μέλλον

Φέρνω στον νου μου τα παιδιά να ζητωκραυγάζουν και να κοροϊδεύουν, να πολώνονται και να τσακώνονται και νομίζω ότι αυτός είναι μάλλον ο τρόπος τους να αντιδράσουν στον παραλογισμό που τους επιβάλλουμε. Ύστερα ξαναφέρνω στον νου μου τα παράπονα της κόρης μου και θεωρώ ότι σε μεγάλο βαθμό έχει δίκιο.

Η βαθμολογία στο σχολείο είναι ένα πράγμα. Το πώς επιλέγουμε να προωθούμε τη βαθμοθηρία και τον ανταγωνισμό μεταξύ των μαθητών, ακόμη και των πολύ μικρών, είναι ένα άλλο. Μοιάζει σαν απομεινάρι παλιότερων εποχών που η δική μας όχι μόνο δεν κατάφερε να αντικαταστήσει, αλλά συντηρεί αδικαιολόγητα. Αν όχι από βλακεία ή συντηρητισμό, τότε σίγουρα από αδιαφορία. Μια αδιαφορία που μας φέρνει ενώπιον της κοινωνίας που μας αξίζει.

Η Ελένη Γαρυφαλάκη όμως είναι αισιόδοξη: «Νομίζω ότι βρισκόμαστε στη σωστή εποχή. Στην εποχή που κουραστήκαμε να είμαστε σούπερ ήρωες, καταλάβαμε πόσο μάταιο είναι και αποφασίσαμε να γίνουμε αγωνιστές, που μετατρέπουμε την ήττα και το λάθος σε μια υπέροχη νέα ιδέα, σε μια ζωή που αξίζει να ζούμε. Αξίζει να κάνουμε αυτό το βήμα εμπρός και να μοιραστούμε και με τα παιδιά αυτή τη μεγάλη ιδέα». Τέτοιους παιδαγωγούς χρειαζόμαστε.