ΠΟΣΗ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΣΤΙΣ ΔΙΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ;

Η ποσότητα της ακτινοβολίας που παίρνουμε, όταν υποβαλλόμαστε σε διαγνωστικές, απεικονιστικές εξετάσεις δεν είναι πάντα αθώα, διότι έχει συσσωρευτική επίδραση στον οργανισμό μας. Ποια μέτρα προστασίας υπάρχουν; Απαντά εξειδικευμένος γιατρός - ακτινολόγος.

«Υπάρχει πιθανότητα να είστε έγκυος;» ρωτάνε πάντα μια γυναίκα πριν από κάθε ακτινοδιαγνωστικό έλεγχο. «Είναι μωρό παιδί, δεν πρέπει να υποβληθεί σε πολλές ακτινογραφίες», ακούμε συχνά.

Και ακόμη πιο συχνά κρατάμε στα χέρια μας μια παραπομπή για διαγνωστικές εξετάσεις που μπορεί να μας θέτουν σε κίνδυνο, εξαιτίας της ακτινοβολίας που θα λάβουμε αν υποβληθούμε σε αυτές.

Τι ισχύει τελικά με την ακτινοβολία; Ποιες εξετάσεις και σε ποιες κατηγορίες ασθενών είναι πιο επικίνδυνες; Πόση ακτινοβολία εισπράττουμε, ταξιδεύοντας με αεροπλάνο και πόσο συχνά πρέπει να κάνουμε μαστογραφία;

Για να απαντήσουμε στα παραπάνω ερωτήματα ζητήσαμε τη βοήθεια του Δρ Γιώργου Καραποστολάκη, Στρατιωτικού Ιατρού Ακτινολόγου, με μετεκπαίδευση στην Επεμβατική Ακτινολογία, ο οποίος ασχολείται με την παιδιατρική ακτινολογία και εξαιτίας της δουλειάς του είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένος.

– Τι είναι η ακτινοβολία, σε τι μετριέται και τι σημαίνει για το ανθρώπινο σώμα;

Με τον όρο ακτινοβολία αναφερόμαστε στις ακτίνες Χ, μια μορφή ενέργειας, όπως είναι οι ακτίνες φωτός και τα ραδιοκύματα. Όμως σε αντίθεση με τις ακτίνες φωτός, οι ακτίνες Χ έχουν μια ποσότητα ενέργειας ικανή να διαπεράσει τον οργανισμό και ο διαφορετικός τρόπος με τον οποίο περνάει μέσα από τους ιστούς, τα οστά και τα διάφορα όργανα του σώματος, μας επιτρέπει να έχουμε εικόνες από όλο το ανθρώπινο σώμα. Η Ακτινολογία αποτελεί την κύρια ειδικότητα για τη σωστή ερμηνεία και επεξεργασία αυτών των εικόνων .

Η απεικόνιση παράγεται από τις ακτίνες Χ που δεν απορροφώνται από τον οργανισμό. Υπάρχει όμως και μια μικρή ποσότητα ακτινοβολίας που απορροφάται από τον οργανισμό και αυτή είναι η θεωρητικά «επικίνδυνη» ακτινοβολία. Λέγεται και ενεργός δόση και αντιστοιχεί στη δόση της ακτινοβολίας στην οποία εκτίθεται ο εξεταζόμενος. Μονάδα μέτρησης γι’ αυτή την ακτινοβολία είναι τα mSv (millisievert).

H ακτινοβολία μπορεί να προκαλέσει σε σημαντικό βαθμό βλάβη στα κύτταρα του οργανισμού μέσω επίδρασης στο DNA. Διεθνείς επιστημονικές μελέτες έχουν δείξει ότι η βλάβη αυτή μπορεί να περιοριστεί σε θάνατο κάποιων κυττάρων, αλλά μπορεί να προκαλέσει μέχρι και καρκίνο.

– Πόσο επικίνδυνη είναι η ακτινοβολία της ενεργούς δόσης;

Είναι σημαντικό να πούμε ότι η ενεργός δόση δρα συσσωρευτικά στον οργανισμό. Έτσι, αν έχει κανείς υποβληθεί σε πολλές αξονικές τομογραφίες, η επιβάρυνση στον οργανισμό του θα είναι πολλαπλάσια συγκριτικά με έναν άλλο που δεν έχει κάνει. Κατά συνέπεια αυξημένος θα είναι και ο κίνδυνος ενδεχόμενης ανάπτυξης καρκίνου.

Όμως η ακτινοβολία που λαμβάνει κάποιος από μια απεικόνιση δεν θα πρέπει να είναι λόγος για να μην κάνει ο ασθενής την εξέταση. Ο στόχος - και κατά συνέπεια το όφελος από την έγκαιρη διάγνωση - προφανώς υπερτερεί του κινδύνου από την ακτινοβολία.

Γι' αυτό, ο ρόλος του ακτινολόγου είναι κατά τη γνώμη μου εξαιρετικά σημαντικός. Ειδικά στη χώρα μας, που η παραπομπή του ασθενούς για διαγνωστική εξέταση γίνεται μόνο από τον κλινικό ιατρό, ο ακτινολόγος είναι εκείνος που θα όφειλε να προτείνει την κατάλληλη εξέταση (με βάση το κλινικό ερώτημα), ώστε να μην ταλαιπωρηθεί ο ασθενής με άσκοπες εξετάσεις, αλλά και να μην επιβαρυνθεί με ακτινοβολία.

Επίσης η Ακτινολογική Εταιρεία διεθνώς έχει υιοθετήσει την αρχή ALARA (As Low As Reasonably Achievable), σύμφωνα με την οποία η δόση της ακτινοβολίας που λαμβάνει ο ασθενής από κάθε απεικονιστική εξέταση πρέπει να είναι η μικρότερη δυνατή. Αυτό πρακτικά σημαίνει:

• συνεχής βελτιστοποίηση των μηχανημάτων για μείωση της δόσης ακτινοβολίας
• χρήση ακτινοπροστατευτικών υλικών στα ευαίσθητα όργανα (π.χ. γεννητικά όργανα, θυρεοειδής κ.λπ.)
• μείωση του χρόνου ακτινοβόλησης

Με βάση την αρχή ALARA, η Αμερικάνικη και Ευρωπαϊκή Ακτινολογική Εταιρεία τα τελευταία χρόνια έχουν ορίσει κατευθυντήριες οδηγίες για την επιλογή της κατάλληλης απεικονιστικής εξέτασης με κριτήρια την ακτινοβολία και το κλινικό ερώτημα, ώστε να αποφεύγονται οι άσκοπες εξετάσεις και να μην ακτινοβολείται άδικα ο ασθενής.

ΣΕ ΕΝΑ ΑΕΡΟΠΟΡΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙ ΑΠΟ ΛΟΝΔΙΝΟ ΠΡΟΣ ΝΕΑ ΥΟΡΚΗ ΣΤΑ 11 ΧΙΛΙΑΔΕΣ ΠΟΔΙΑ, ΛΑΜΒΑΝΟΥΜΕ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΙΣΟΔΥΝΑΜΗ ΜΕ ΜΙΑ ΠΑΝΟΡΑΜΙΚΗ ΑΚΤΙΝΟΓΡΑΦΙΑ ΔΟΝΤΙΩΝ.

Ειδικότερα, στον παιδιατρικό πληθυσμό η χρήση ακτινολογικών εξετάσεων χωρίς ακτινοβολία κερδίζει όλο και περισσότερο έδαφος στην ιατρική κοινότητα, χωρίς παράλληλα να μειώνεται η αξιοπιστία.

Έτσι, σήμερα χρησιμοποιούμε το υπερηχογράφημα για τη διάγνωση ΓΟΠ, παλινδρόμησης ούρων, σε πιθανή σκωληκοειδίτιδα, στον θώρακα (για πνευμονία, πνευμοθώρακα), στις αρθρώσεις (για ρευματικές παθήσεις), στα οστά (για πιθανό κάταγμα) κ.ά.

Ο γιατρός λοιπόν σήμερα, ανεξαρτήτως ειδικότητας, οφείλει να μπορεί να προτείνει την κατάλληλη εξέταση για τον ασθενή του, συνεκτιμώντας οπωσδήποτε και το ποσοστό συνολικής επιβάρυνσης συγκριτικά και με την ποσότητα της ακτινοβολίας που ούτως ή άλλως εκτιθέμεθα όλοι μας καθημερινά.

– Μιλήσατε για ποσότητα ακτινοβολίας στην οποία εκτιθέμεθα καθημερινά.

Ναι, επειδή καθημερινά εκτιθέμεθα σε διάφορες φυσικές πηγές ακτινοβολίας. Σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις, ο μέσος άνθρωπος εκτίθεται σε περίπου 3 mSv φυσικής ακτινοβολίας ετησίως, στην οποία περιλαμβάνεται και η κοσμική ακτινοβολία από το διάστημα.

Η φυσική έκθεση στην ακτινοβολία εξαρτάται και από τον τόπο διαμονής. Όσοι ζουν σε μεγάλο υψόμετρο εκτίθενται σε σχεδόν 1.5 mSv περισσότερη ακτινοβολία σε σχέση με αυτούς που ζουν κοντά στη θάλασσα.

Όμως ακτινοβολία λαμβάνουμε και μέσα από το σπίτι μας από το φυσικό αέριο ραδόνιο (περίπου 2 mSv ετησίως) το οποίο υπάρχει σε πετρώματα, οικοδομικά υλικά, ακόμη και στο πόσιμο νερό.

Επίσης το ταξίδι με το αεροπλάνο αυξάνει την έκθεση μας στην κοσμική ακτινοβολία. Πόση ακτινοβολία λαμβάνουμε σε ένα ταξίδι εξαρτάται από το ύψος που πετά το αεροπλάνο (όσο πιο ψηλά τόσο μεγαλύτερη ακτινοβολία), από τη διάρκεια και από το γεωγραφικό πλάτος (όσο βοριότερα ή νοτιότερα από τον Ισημερινό πετάμε, τόσο περισσότερη ακτινοβολία λαμβάνουμε).

Ενδεικτικά, σε ένα αεροπορικό ταξίδι από το Λονδίνο στη Νέα Υόρκη, σε μέσο ύψος 11.000 πόδια από το έδαφος, λαμβάνουμε δόση 0,032 mSv, ισοδύναμη με μια πανοραμική ακτινογραφία δοντιών.

–Αν θα θέλαμε να κάνουμε μια σύγκριση σε σχέση με τη φυσική ακτινοβολία και εκείνη των διαγνωστικών εξετάσεων, τι βαθμό επικινδυνότητας θα δίναμε σε κάθε εξέταση;

Καταρχάς να αναφέρουμε ότι η μαγνητική τομογραφία και το υπερηχογράφημα είναι οι μόνες εξετάσεις που δεν έχουν ακτινοβολία για αυτό και γίνονται σε έμβρυα και εγκύους.

H αξονική τομογραφία, η απλή ακτινογραφία (ακόμη και των δοντιών), ο βαριούχος υποκλυσμός, η ενδοφλέβια πυελογραφία, το σπινθηρογράφημα, η αγγειογραφία, η μαστογραφία (η αναλογική, η ψηφιοποιημένη και η ψηφιακή), το PET Scan (για την ανίχνευση μεταστάσεων σε ογκολογικούς ασθενείς), η μέτρηση οστικής πυκνότητας έχουν όλα ενεργό δόση ακτινοβολίας.

Για να υπολογίσουμε πόση επιβλαβή ακτινοβολία παίρνει ένας εξεταζόμενος, υπάρχουν δημοσιευμένοι πίνακες που την υπολογίζουν συγκριτικά με την έκθεση στη φυσική ακτινοβολία.

Για παράδειγμα, μια αξονική τομογραφία κοιλίας με σκιαγραφικό αντιστοιχεί σε 5 χρόνια ακτινοβολίας από τη φυσική μας έκθεση,  ενώ μια αξονική τομογραφία χωρίς σκιαγραφικό σε 2,6 χρόνια.

ΜΟΝΟ ΜΕ ΤΗ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΚΛΙΝΙΚΩΝ ΓΙΑΤΡΩΝ ΚΑΙ ΑΚΤΙΝΟΛΟΓΩΝ ΚΑΙ ΤΗΝ ΥΠΑΡΞΗ ΕΝΟΣ ΕΘΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗΣ ΤΩΝ ΕΞΕΤΑΣΕΩΝ ΘΑ ΜΠΟΡΕΣΟΥΜΕ ΝΑ ΜΕΙΩΣΟΥΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΙΤΙΑ ΑΚΤΙΝΟΒΟΛΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ.

Η διαφορά αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η δεύτερη εξέταση, λόγω της απουσίας σκιαγραφικού, απαιτεί λιγότερες φάσεις εξέτασης άρα και λιγότερη ακτινοβολία. Εδώ σημαντικό ρόλο έχει ο γιατρός που θα πρέπει να καθορίζει αν είναι απαραίτητη η χρήση σκιαγραφικού, ώστε να επιλεγεί η ανάλογη εξέταση.

Επίσης, μία απλή ακτινογραφία θώρακος αντιστοιχεί σε 10 μέρες φυσικής έκθεσης, η  μέτρηση οστικής πυκνότητας σε 3 ώρες και η μαστογραφία σε 7 εβδομάδες.

Τέλος, το PET Scan, που είναι και η πιο επιβαρυντική εξέταση αντιστοιχεί σε 8 χρόνια φυσικής έκθεσης σε ακτινοβολία.

–Τι γίνεται με τη μαστογραφία; Υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις για το πόσες πρέπει να κάνει μια γυναίκα και δεν μιλάω για τις περιπτώσεις που λόγω ιστορικού χρειάζεται άλλου είδους παρακολούθηση, πιο συστηματική.

Διεθνείς μελέτες έχουν δείξει ότι η τακτική μαστογραφία μπορεί να μειώσει σημαντικά τον κίνδυνο θανάτου (της τάξεως του 20%) από καρκίνο του μαστού.

Οι κατευθυντήριες οδηγίες, της Αμερικανικής Εταιρείας Καρκίνου (ACS) είναι οι εξής:

• Οι γυναίκες ηλικίας 40-44 ετών μπορούν να κάνουν μαστογραφία κάθε χρόνο, εάν το επιθυμούν.
• Οι γυναίκες ηλικίας 45-54 ετών πρέπει να κάνουν μαστογραφία κάθε χρόνο.
• Οι γυναίκες ηλικίας 55 ετών και άνω μπορούν να συνεχίσουν την ετήσια μαστογραφία ή να την κάνουν κάθε 2 χρόνια.
• Οι μαστογραφίες πρέπει να συνεχίζονται όσο η γυναίκα έχει καλή υγεία και αναμένεται να ζήσει τουλάχιστον ακόμα μία 10ετία.

Στην Ελλάδα οι κατευθυντήριες οδηγίες του Υπουργείου Υγείας σύμφωνα με την Ένωση Ακτινολόγων Μαστού Ελλάδος (20-3-2018) είναι για ασθενείς μέσου κινδύνου μετά την ηλικία των 40 χρονών να πραγματοποιείται ανά έτος, χωρίς όμως να καθορίζεται επίσημα ανώτερο ηλικιακό όριο.

– Από όσα είπαμε, έχω κρατήσει ότι η ακτινοβολία έχει συσσωρευτική δράση στον ανθρώπινο οργανισμό. Αυτό δεν σημαίνει, με απλά λόγια, ότι θα έπρεπε κάπου να υπάρχει ένα ιστορικό με τις διαγνωστικές εξετάσεις στις οποίες έχουμε υποβληθεί;

Φυσικά και θα έπρεπε και ιδανικά σε αυτό το ιστορικό θα έπρεπε να έχει πρόσβαση και ο ακτινολόγος. Το ιστορικό μάλιστα δεν θα έπρεπε μόνο να αναφέρει το είδος της εξέτασης (π.χ. αξονική, μαγνητική, υπερηχογράφημα), αλλά και τα ευρήματα, ώστε να ενημερώνεται ο κλινικός γιατρός και οπωσδήποτε ο ακτινολόγος, σε περίπτωση που χρειάζεται να επαναληφθεί η ίδια εξέταση, για να επιλεγεί το σωστό απεικονιστικό πρωτόκολλο προς όφελος του ασθενούς.

Μην ξεχνάμε ότι ο ακτινολόγος γνωρίζει καλύτερα από κάθε άλλη ειδικότητα πώς μπορεί η κάθε εξέταση να συμβάλλει στη διάγνωση ανάλογα με το κλινικό ερώτημα. Έτσι μόνο με τη συνεργασία κλινικών γιατρών και ακτινολόγων - και πιθανότατα με την ύπαρξη ενός εθνικού συστήματος ηλεκτρονικής καταγραφής των πορισμάτων των απεικονιστικών εξετάσεων - θα μπορέσουμε να μειώσουμε την ακτινοβολία που συχνά λαμβάνουν αναίτια οι ασθενείς.

Συμπερασματικά, η ακτινοβολία είναι δίπλα μας, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι πρέπει να τη φοβόμαστε. Ο ρόλος των ακτινολόγων ήταν και είναι να ευαισθητοποιήσουμε όχι μόνο τους πολίτες, αλλά και την ιατρική κοινότητα για τη θέσπιση ειδικών σύγχρονων πρωτοκόλλων εξέτασης, ανάλογα με το κλινικό ερώτημα, ώστε να μειωθεί στο ελάχιστο δυνατό η ποσότητα της ακτινοβολίας που λαμβάνει κάθε ασθενής από τις απεικονιστικές εξετάσεις.