ΚΙ ΟΜΩΣ ΥΠΑΡΧΕΙ ΤΜΗΜΑ ΨΥΧΟ-ΟΓΚΟΛΟΓΙΑΣ ΣΤΑ ΔΗΜΟΣΙΑ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΑ

Η Ζωή Σαντά, Ψυχίατρος, Επιμελήτρια Α΄ και Υπεύθυνη Ειδικού Ιατρείου Ψυχοογκολογίας στο Γ.Ν.Ν.Θ.Α. «Η Σωτηρία», μας μιλάει για το ψυχικό τραύμα και τη μετατραυματική ανάπτυξη στον ογκολογικό ασθενή. Κι εμείς κατανοούμε τη σημασία του να είσαι ο επιστήμονας-συνοδοιπόρος στην πορεία επιβίωσης του ατόμου με καρκίνο.

Τον Οκτώβριο του 2020, στο πλαίσιο του 28ου Πανελλήνιου Συνέδριου Ψυχιατρικής η Ζωή Σαντά παίρνει τον λόγο  ως Υπεύθυνη Ειδικού Ιατρείου Ψυχο-ογκολογίας στο νοσοκομείο «Σωτηρία». Όσοι από το κοινό δεν ανήκουν στον χώρο των επιστημών ψυχικής υγείας σπεύδουν να γκουγκλάρουν τον εξειδικευμένο όρο: «μετατραυματική  ανάπτυξη» (post-traumatic growth).

Στην πρόσφατη συνάντησή μας στο Ιατρείο Ψυχο-ογκολογίας πάω διαβασμένη: Η μετατραυματική ανάπτυξη –όρος των αμερικανών καθηγητών ψυχολογίας R.Tedeschi και L. Calhoun– αφορά στη διαδικασία θετικής ψυχικής αλλαγής μετά από ένα μείζον απειλητικό γεγονός για το άτομο, «σεισμικό» όπως το περιέγραψαν οι επιστήμονες. (Όποιος έχει έρθει κοντά με τον καρκίνο, είτε ο ίδιος είτε κάποιο προσφιλές του πρόσωπο, μπορεί εύκολα να συνδέσει το συγκεκριμένο λήμμα με τη λέξη «σεισμός»).

«Η διάγνωση του καρκίνου είναι μείζον τραύμα στην ψυχή του ατόμου. Είναι το σημείο μηδέν. Η ζωή ξαφνικά χωρίζεται στο πριν και το μετά από αυτό το σημείο. Αλλά το «μετά» δεν έχει μόνο αρνητικά. Η μετατραυματική ανάπτυξη είναι μία εξαιρετικής σημασίας διαδικασία: Το άτομο τοποθετεί με διαφορετικό τρόπο τις προτεραιότητές του, ξεκαθαρίζει προσωπικές σχέσεις, αναζητά νέες αξίες, επανατοποθετείται απέναντι στα πράγματα. Όλα αλλάζουν. Ο χρόνος δεν σπαταλιέται, αξιοποιείται. Για τους ασθενείς η ζωή είναι μεστή νοήματος. Αυτό φυσικά δεν σημαίνει “καλά που αρρώστησες για να φτιάξεις τη ζωή σου”», μας λέει η Ζωή Σαντά.

Στο ιατρείο Ψυχο-ογκολογίας

– Κάποιοι ασθενείς είναι πιο ανθεκτικοί ψυχικά;

Άνθρωποι αισιόδοξοι, άτομα με συγκροτημένη προσωπικότητα τα καταφέρνουν καλύτερα. Άτομα βεβαρημένα με άλλα νοσήματα ή άλλου είδους προβλήματα στη ζωή τους δυσκολεύονται. Έχω καρκίνο σημαίνει μπαίνω σε μία καταιγίδα αλλαγών και απωλειών και προσαρμόζομαι σε αυτές ανάλογα με τα όπλα και τις αδυναμίες μου. Προτεραιότητα σε αυτή την περίοδο της ζωής είναι είτε να διατηρήσει κανείς είτε να ανακτήσει την ψυχική και σωματική λειτουργικότητα, παρά τις εξωτερικές αντιξοότητες.

Το υποστηρικτικό περιβάλλον παίζει σημαντικό ρόλο εδώ. Όχι μόνο η οικογένεια και οι φίλοι αλλά και το σύστημα υγείας, η κοινότητα, η ίδια η κοινωνία. Είναι και συλλογικό το θέμα της ανθεκτικότητας. Δεν είναι εύκολο να ανακτήσεις την ψυχική σου αντοχή αν έχεις οικονομικές ή κοινωνικές δυσχέρειες. Υπάρχουν ασθενείς πιο ευάλωτοι από άλλους.

Unsplash

– Υπάρχει τρόπος ανίχνευσης αυτών των ευάλωτων ασθενών;

Στην ψυχο-ογκολογία χρησιμοποιούμε συγκεκριμένα ψυχομετρικά και άλλα εργαλεία. Μπορούμε να τους ανιχνεύσουμε και έτσι να τους υποστηρίξουμε πιο εντατικά. Είναι πολύ σημαντικό να εντοπιστεί εγκαίρως η ψυχική δυσλειτουργία, αν όχι από τον ίδιο τον ασθενή, τότε από τον γιατρό του. Συνήθως οι άνθρωποι που φτάνουν στο ιατρείο μας παραπέμπονται από τους ογκολόγους.

– Συμβάλλει η καλή ψυχική κατάσταση στην εξέλιξη της νόσου;

Η φροντίδα της ψυχής του ογκολογικού ασθενή είναι αναπόσπαστο μέρος της συνολικής τους φροντίδας. Είναι στις κατευθυντήριες οδηγίες της αντιμετώπισης του ογκολογικού ασθενή η ενίσχυση της ψυχικής ανθεκτικότητας. Παρ’ όλα αυτά στην πράξη δεν εφαρμόζεται στον βαθμό που θα θέλαμε.

Αντιμέτωποι με τη διάγνωση

– Άλλοτε η διάγνωση «καρκίνος» κρυβόταν από τον ασθενή. Αλλά και η αλήθεια είναι πάντα ωφέλιμη;

Η εξατομίκευση είναι η απάντηση στο ερώτημά σας. Εξατομικεύουμε τον ρυθμό και τον τρόπο ενημέρωσης ανάλογα με τον ασθενή. Όσο ανήθικο ήταν αυτό που άλλοτε συνέβαινε, η απόκρυψη δηλαδή της αλήθειας, άλλο τόσο είναι επιβλαβές το να εκθέτεις έναν ασθενή σε δεδομένα που δεν αντέχει να γνωρίζει.

Τα τελευταία χρόνια οι ασθενείς μπαίνουν στο ίντερνετ και «σκαλίζουν» πληροφορίες συχνά παρερμηνευμένες ή και λάθος. Από αυτά που διαβάζουν συγκρατούν το στοιχείο εκείνο που επιβεβαιώνει την ιδέα που έχουν ήδη εγκαταστήσει στο μυαλό τους. Η υπερέκθεση του κόσμου στην ιατρική πληροφορία είναι επικίνδυνη, γιατί συνήθως δεν μπορεί να την επεξεργαστεί. Αλλά και σε κάθε είδους πληροφορία που σχετίζεται με τον καρκίνο μπορεί να τον ανεβάσει ψυχολογικά ή να του βάλει τρικλοποδιά.

Η αποκάλυψη ότι κάποιοι επώνυμοι νοσούν βοήθησε την κοινωνία οδηγώντας στον αποστιγματισμό της νόσου. Σήμερα μπορούμε να λέμε τη λέξη «καρκίνος» αντί για τη φράση «επάρατη νόσος». Για κάποιους ασθενείς, όμως, το να παρακολουθούν την πορεία των διάσημων καρκινοπαθών επιδρά αρνητικά. Ο θάνατος, για παράδειγμα, της Φώφης Γεννηματά καταρράκωσε πολλούς ασθενείς. Ξέρετε, υπάρχουν άνθρωποι που νοσούν και αναζητούν στο ίντερνετ ποιος γνωστός έχασε τη μάχη με τον καρκίνο…

ΑΝ ΚΑΙ ΤΑ ΠΟΣΟΣΤΑ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ ΕΙΝΑΙ ΤΡΙΠΛΑΣΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΚΑΡΚΙΝΟ ΑΠΟ ΤΟΝ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ, ΕΙΝΑΙ ΜΥΘΟΣ ΟΤΙ ΘΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΟΥΝ ΣΙΓΟΥΡΑ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗ.

– Η ψυχο-ογκολογία ασχολείται αποκλειστικά με τον ασθενή ή και με τους οικείους του;

Και για τον καρκίνο ισχύει το ένας νοσεί όλοι πάσχουν. Ο φόβος υποτροπής φαίνεται μάλιστα να επηρεάζει την οικογένεια περισσότερο και από τους ίδιους τους ασθενείς. Άρα στο έργο μας είναι και η υποστήριξη όχι μόνο του ασθενή αλλά και των φροντιστών του, οι οποίοι πρέπει να γνωρίζουν πώς να συνοδεύσουν τον ασθενή στο δύσκολο ταξίδι της επιβίωσης, αλλά παράλληλα να προστατεύσουν εαυτούς.

Η βοήθειά μας εξάλλου για την οικογένεια του ασθενή συνεχίζεται ακόμη κι όταν η ζωή τελειώνει.

– Δώστε μας μία ιδέα για τις ψυχο-ογκολογικές συνεδρίες.

Ανάλογα με τον ασθενή μπορεί να χρησιμοποιηθεί υλικό ψυχοεκπαίδευσης, που να αφορά για παράδειγμα την ενημέρωση για τη νόσο ή μία συζήτηση σε συνεργασία με τον θεράποντα ογκολόγο για το τι έχει να περιμένει. Με γνωσιακές τεχνικές μπορεί να αντικαταστήσει σκέψεις δυσλειτουργικές με άλλες που τον ωφελούν περισσότερο στη συγκεκριμένη στιγμή της ζωής του. Οι παρεμβάσεις είναι εστιασμένες στο εδώ και τώρα. Κάθε άνθρωπος όμως έρχεται με το παρελθόν και τα τραύματά του. Και αυτά δεν τα αγνοείς.

Πιο συχνά οι ασθενείς πάσχουν από το πώς πέρασαν τη ζωή τους, παρά από το ενδεχόμενο του θανάτου. Εγείρονται υπαρξιακά ζητήματα, δοκιμάζονται οι σχέσεις πάρα πολύ. Αλλάζει και τη ζωή του συντρόφου. Γι’ αυτό όπως σας προείπα, όλοι έρχονται εδώ.

iStock

– Ο γονιός έχει καρκίνο. Τι και πώς λέμε στο παιδί;

Δεν κρυβόμαστε από αυτά. Το κρυφό είναι πάντα πιο τρομακτικό. Ενημερώνουμε τα παιδιά ανάλογα με την ηλικία τους. Αλλιώς μιλάμε σε έναν έφηβο και αλλιώς σε ένα μικρό παιδί. Για να ενημερωθεί όμως το παιδί, πρέπει να είναι σε θέση ο γονιός να το ενημερώσει. Είναι θέμα και των δύο γονιών αυτή η ενημέρωση, είτε είναι σε γάμο είτε όχι. Τα μικρά παιδιά μπορεί να νιώσουν ότι φταίνε σε κάτι. Είναι ο εγωκεντρισμός της ηλικίας τους. Σκέφτονται: «Μήπως στενοχώρησα τη μαμά και αρρώστησε;»

Πρέπει λοιπόν σε αυτές τις περιπτώσεις να καταστεί σαφές ότι δεν ευθύνεται καθόλου για τη νόσο του γονιού. Ακόμη δεν πρέπει να γίνονται ψευδείς, παρηγορητικού τύπου διαβεβαιώσεις που θα διαψευστούν στη συνέχεια. Η καθημερινότητα είναι βέβαιο ότι θα τροποποιηθεί, αλλά παρά τις αλλαγές αυτές το παιδί πρέπει να έχει την αίσθηση ότι τα σημαντικά πράγματα παραμένουν σταθερά. Σημασία έχει να μιλάμε με το παιδί μας, το οποίο καταλαβαίνει ότι κάτι σοβαρό τρέχει και είναι άδικο να μην μπορεί να μιλήσει γι’ αυτό, επειδή οι μεγάλοι σιωπούν.

ΥΠΟΣΤΗΡΙΖΟΥΜΕ ΤΟΝ ΑΣΘΕΝΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΝΑ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΕΙ. ΕΙΜΑΣΤΕ ΕΚΕΙ ΓΙΑ ΝΑ ΤΟΝ ΕΝΙΣΧΥΣΟΥΜΕ.

– Στο μυαλό μας ο ασθενής με καρκίνο είναι «φυσικό» να πάσχει από κατάθλιψη.

Αν και οι ογκολογικοί ασθενείς έχουν τριπλάσια ποσοστά κατάθλιψης από τον γενικό πληθυσμό, είναι μύθος ότι ένας άνθρωπος με καρκίνο έχει ή θα παρουσιάσει οπωσδήποτε κατάθλιψη. Όποια ψυχική αλλαγή βλέπουμε στον ασθενή με καρκίνο δεν είναι παθολογική. Ειδικά σε ασθενείς τελικού σταδίου, που οι αλλαγές αυτές αφορούν το πένθος για τη δική τους ζωή. Το πένθος, ξέρετε, είναι μία προσαρμοστική διαδικασία. Μπορεί φυσικά να συνυπάρχει η κατάθλιψη. Προφανώς αλλάζει σημαντικά η συναισθηματική κατάσταση του ατόμου που νοσεί. Υπάρχει στρόβιλος συναισθημάτων: από την άρνηση και τη δυσπιστία στον θυμό και τη λύπη. Είναι αναμενόμενο όλο αυτό. Ειδικά εάν πονάει. Ο χρόνιος πόνος είναι από τους πιο μεγάλους προδιαθεσικούς παράγοντες κατάθλιψης.

Όταν πάντως διαγνωστεί με κατάθλιψη ο ογκολογικός ασθενής, χρήζει θεραπείας είτε με φαρμακευτική αγωγή, είτε με ψυχοθεραπευτικές παρεμβάσεις είτε με τον συνδυασμό των παραπάνω. Έτσι όχι μόνο βελτιώνεις τον τρόπο ζωής, αλλά και το προσδόκιμο επιβίωσης. Έρευνες δείχνουν ότι οι καρκινοπαθείς με κατάθλιψη έχουν μικρότερο προσδόκιμο. Η καλή σχέση ασθενούς-γιατρού είναι ο πιο προστατευτικός παράγοντας. Ευτυχώς σήμερα οι ογκολόγοι είναι πλέον ευασθητοποιημένοι.

– Οι συγκινητικές στιγμές φαντάζομαι είναι κομμάτι της καθημερινότητάς σας στο ιατρείο.

Οι πιο συγκινητικές σκηνές συμβαίνουν με ανθρώπους που έρχονται από την επαρχία με μεγαλύτερη αντίσταση στο να μιλήσουν σε κάποιον. Πολλοί ασθενείς, ειδικά οι πιο μεγάλοι, έχουν συχνά και την ενοχή: «Κάπνιζα», λένε ρίχνοντας στον εαυτό τους το φταίξιμο για τον καρκίνο στον πνεύμονα. Και έχουν την αγωνία να μην ταλαιπωρήσουν τους δικούς τους.

Υποστηρίζουμε τον ασθενή στη νέα κατάσταση που έχει να αντιμετωπίσει. Ο άνθρωπος αυτός έχει χάσει την υγεία του και την ανεμελιά του και μετρά απώλειες και δραματικές αλλαγές στις οποίες είναι σημαντικό να προσαρμοστεί: χάνει τον ρόλο που είχε μέσα στην οικογένειά του, αν για παράδειγμα ήταν το στήριγμα, ο πάτερ φαμίλιας, χάνει οικονομικούς πόρους, ενδεχομένως και το επάγγελμά του ή τη θέση του. Αλλάζει η εικόνα του σώματός του και του προσώπου του, αν είναι νέος ή νέα θρηνεί για τον κίνδυνο απώλειας της γονιμότητας. Είμαστε εκεί για να τον ενισχύσουμε. Η μαμά της ψυχο-ογκολογίας, η Jimmie Holland, έλεγε χαρακτηριστικά ότι μπορεί να μην μπορούμε να θεραπεύσουμε έναν καρκίνο, αλλά μπορούμε να θεραπεύσουμε τη συναισθηματική δυσφορία.

Ψυχοογκολογικά ιατρεία λειτουργούν σε μεγάλα νοσοκομεία της χώρας όπως τα:

• Γ.Ν.Ν.Θ.Α «Σωτηρία»: 2107794378, 2107763295
• «Άγιος Σάββας»: 210 6409390
• «Μεταξά»: 2104100581-3