«ΓΛΩΣΣΑ ΛΑΝΘΑΝΟΥΣΑ Τ’ ΑΛΗΘΗ ΛΕΓΕΙ»: ΤΙ ΣΗΜΑΙΝΕΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ

Τι αποκαλύπτουν τα λεκτικά λάθη για τη σκέψη μας; Και γιατί η φράση «Γλώσσα λανθάνουσα τ’ αληθή λέγει» κρύβει μέσα της μια μεγάλη αλήθεια, σύμφωνα με την επιστήμη της ψυχανάλυσης;

Όσες φορές τυχαίνει να δουλεύω από το σπίτι, συνηθίζω να λέω στα μέλη της οικογένειάς μου: «Πάω να διαβάσω τώρα». Το λέω αυτό αντί του «πάω να δουλέψω» και πλέον είμαι σίγουρη ότι το λάθος μου δεν είναι τυχαίο.

Βέβαια, κάνω μια δουλειά που σχετίζεται με το διάβασμα και το γράψιμο, κι αυτό από μόνο του παραπέμπει στη σχολική ή ακαδημαϊκή μελέτη. Και πάλι, όμως, αναρωτιέμαι πόσο τυχαίο είναι αυτό το γλωσσικό ολίσθημα.

Γλώσσα λανθάνουσα: Λέμε ό,τι σκεφτόμαστε;

«Γλώσσα λανθάνουσα, τ’ αληθή λέγει», έλεγαν οι αρχαίοι και –πολύ μπροστά για την εποχή τους– εννοούσαν αυτό που στη θεωρία της ψυχανάλυσης αποκαλείται φροϋδική ολίσθηση. «Κατά την άποψη του Φρόιντ, από την αδιάκοπη πάλη ανάμεσα στο συνειδητό και στο ασυνείδητο οι απείθαρχες σκέψεις και οι επιθυμίες του τελευταίου επιδιώκουν πάντα ένα μέσο έκφρασης, βράζοντας μακριά και κάτω από την επιφάνεια του συνειδητού, αναζητώντας μια διέξοδο» εξηγεί ο ψυχίατρος Θοδωρής Δασκαλόπουλος.

iStock

Τι σημαίνει αυτό στη συγκεκριμένη περίπτωση; Ότι τα λάθη χωρίς προφανές νόημα –συχνότερα τα ολισθήματα της γλώσσας (τα περίφημα lapsus ή slips of the tongue στα αγγλικά, ή παραπράξεις στα ελληνικά), αλλά και οι πράξεις παράλειψης και επιλεκτικής αμνησίας– φέρνουν στην επιφάνεια τα κρυμμένα μηνύματα από το ασυνείδητο. Δεν είναι λοιπόν μόνο τα όνειρα, τα οποία σύμφωνα με τον Φρόιντ είναι οι αποδείξεις της λειτουργίας του ασυνείδητου, είναι και τα αυθόρμητα λάθη, ακόμη και τα αστεία.

Η θεωρία του Φρόιντ για τη γλώσσα λανθάνουσα και τα αστεία

Στο βιβλίο του Τα αστεία και η σχέση τους με το ασυνείδητο ο Φρόιντ εξηγεί τι κρύβεται πίσω από πολλά αστεία που αφορούν θέματα σεξουαλικότητας, έθνους, οικογενειακών σχέσεων και θρησκείας. Ακριβώς επειδή ξυπνούν ισχυρά συναισθήματα, αλλά δεν μπορούν να εκφραστούν στην κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά, βρίσκουν διέξοδο με τη μορφή των αστείων, που είναι κοινωνικά αποδεκτά.

Τι ακριβώς συμβαίνει με τα λάθη που κάνουμε μιλώντας;

Υπάρχουν πολλά πράγματα που θέλουμε να πούμε, τα οποία όμως θα ήταν καταστροφικά ή θα πλήγωναν, και άλλα που έχουμε απωθήσει και θάψει στο ασυνείδητο και τα οποία μάς αποκαλύπτονται χωρίς να το θέλουμε, μέσα από τα λάθη που κάνουμε μιλώντας αυθορμήτως.

Σύμφωνα με την ψυχανάλυση, αυτά τα ολισθήματα εντοπίζονται στις ασυνείδητες ορμές και μπορεί να είναι:

• κάτι που κάποιος πραγματικά θέλει να πει, αλλά αισθάνεται ότι δεν είναι σε θέση να εκφράσει,
• απραγματοποίητα συναισθήματα που δεν έχουν ακόμη εισέλθει στη σφαίρα της συνειδητής σκέψης.

Έτσι, τα λεκτικά μας λάθη μπορεί να ξεσκεπάζουν απαγορευμένες ή καταπιεσμένες επιθυμίες, οι οποίες είχαν απωθηθεί μέχρι τότε στο ασυνείδητο. Τα λεκτικά λάθη, σύμφωνα με τον Φρόιντ και το βιβλίο του Η ψυχοπαθολογία της καθημερινής ζωής, είναι σημαντικά κομμάτια ενός παζλ που αφορά το σύνολο της προσωπικότητάς μας και μπορούν να μας αποκαλύψουν σημαντικά πράγματα.

Πού αλλού οφείλονται τα λάθη;

Το κρυφό νόημα που απέδωσε ο πατέρας της ψυχανάλυσης στα λάθη μας είναι σημαντικό και σε μεγάλο βαθμό ισχύει. Αναρωτιόμαστε όμως αν όντως όλα τα λάθη που κάνουμε κρύβουν κάτι πέρα από μια απροσεξία του νου.

Όπως αναφέρεται σε άρθρο του Psychology Today, οι άνθρωποι κάνουμε 1-2 λάθη για κάθε 1.000 λέξεις που λέμε. Αυτό αντιστοιχεί σε περίπου 7-22 λεκτικά ολισθήματα κατά τη διάρκεια της μέρας, ανάλογα με το πόσο πολύ μιλάμε. Κάποια από αυτά τα λάθη μπορεί πράγματι να αποκαλύπτουν ασυνείδητες σκέψεις και συναισθήματα, όχι όμως απαραίτητα όλα.

iStock

Σε έρευνα που έγινε από τους Motley and Bears (1979) βρέθηκε ότι τα λάθη των συμμετεχόντων οφείλονταν και σε άλλους παράγοντες, όπως:

– Σε μια πρόσκαιρη αναστάτωση ή βιασύνη

Για παράδειγμα, όταν βιαζόμαστε να φύγουμε με το παιδί και θέλουμε να πάρουμε κλειδιά, να βάλουμε και παπούτσια, μπορεί να πούμε «έβαλες κλειδιά;».

– Σε ένα μικρό ατύχημα

Για παράδειγμα, όταν μιλάμε με κάποιον στο τηλέφωνο, αλλά ακούγεται από την τηλεόραση μια συγκεκριμένη λέξη, ενδέχεται να την αναφέρουμε στο συνομιλητή μας σε πλαίσιο άσχετο με αυτό της συνομιλίας μας.

– Στην προσπάθειά μας να αποβάλουμε κάτι τη δεδομένη στιγμή από τη σκέψη μας

Για παράδειγμα, οι ερευνητές βρήκαν ότι στους άντρες συμμετέχοντες που βρίσκονταν κοντά σε μια γοητευτική ερευνήτρια ήταν πιθανότερο να ξεφύγουν φράσεις και λέξεις που σχετίζονταν με το φλερτ. Σε πολλές περιπτώσεις, όσο περισσότερο προσπαθούμε να μην σκεφτούμε κάτι, τόσο πιθανότερο είναι αυτό να διεισδύσει στο νου και συνεπώς στον λόγο μας. Πράγμα που εν μέρει σχετίζεται και με τη θεωρία του Φρόιντ, δεν πηγαίνει όμως τόσο βαθιά μέχρι το ασυνείδητο.

Το να αποκαλείς τυχαία τον γονιό σου με το όνομα του συντρόφου σου, όμως; Για τον Φρόιντ σίγουρα σημαίνει κάτι. Άλλες φορές μπορεί απλώς οι σκέψεις σου να είναι αλλού.

Γλώσσα λανθάνουσα και δημόσιος λόγος

Το φροϋδικό ολίσθημα είναι ο μεγαλύτερος φόβος κάθε ανθρώπου που πρόκειται να μιλήσει δημόσια. Και υπάρχουν κατά καιρούς διάφορα παραδείγματα σημαντικών προσώπων, ακόμα και ηγετών χωρών, που έχουν «υποπέσει» άθελά τους σε τέτοια λάθη.

Τώρα, τι ακριβώς σήμαιναν οι κάλτσες (στη θέση της κάλπης), όταν ο Γιώργος Παπανδρέου παρακινούσε τους πολίτες να ψηφίσουν παραμονές των Ευρωεκλογών του 2009 με την προτροπή «Την Κυριακή, όλοι στις κάλτσες!», παραμένει απορίας άξιον.