ΓΙΑΤΙ Η ΑΘΗΝΑ ΕΙΝΑΙ ΧΤΙΣΜΕΝΗ ΑΝΑΡΧΑ;

Πού οφείλεται η άναρχη πολεοδόμηση της Αθήνας; Γιατί αναπτύχθηκε διαφορετικά συγκριτικά με γειτονικές πόλεις, όπως η Ρώμη; Τι ρόλο έχει παίξει η ιστορία στη σημερινή εικόνα των πόλεων της Ελλάδας;

Η Αθήνα έχει άναρχη πολεοδόμηση. Αυτό είναι γεγονός. Έχει σημασία να δούμε γιατί έχει συμβεί αυτό, σε αντίθεση με άλλες ευρωπαϊκές πόλεις. Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή.

Η αρχιτεκτονική είναι η κατεξοχήν επιστήμη τεχνικής και τέχνης που ασχολείται με τη δημιουργία κατασκευών με διάφορες λειτουργίες για τους χρήστες τους. Κατοικίες, γραφεία, χώροι εργασίας, εργοστάσια, αθλητικοί χώροι, δημόσια κτίρια, θρησκευτικοί χώροι λατρείας, μέγαρα μουσικής, θέατρα, χώροι πολιτισμού, νοσοκομεία, λιμάνια, δρόμοι, γέφυρες, τούνελ, φράγματα, υδραυλικά έργα, στρατιωτικές εγκαταστάσεις και χίλια δυο άλλα.

Η αρχιτεκτονική συνδέεται άμεσα με τη στατική επιστήμη, αλλά και με τις εικαστικές τέχνες. Τα δείγματα αρχιτεκτονικής μαρτυρούν το επίπεδο πολιτισμού σε συγκεκριμένες χρονικές περιόδους της ιστορίας και είναι επηρεασμένα από τα ρεύματα τέχνης της κάθε εποχής, ακόμη και από την κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή κάθε τόπου.

Η πολεοδομία είναι η κατεξοχή επιστήμη της οργάνωσης του αστικού περιβάλλοντος στο φυσικό περιβάλλον και απαρτίζεται από τις ατομικές ή οργανωμένες παρεμβάσεις στη πόλη, προκειμένου να εξυπηρετηθούν οι λειτουργίες και  δραστηριότητες του ανθρώπου. Είναι άμεσα συνυφασμένη με τις πολιτικές επιλογές, καθώς και με τις επί μέρους αρχιτεκτονικές που την απαρτίζουν.

Με δύο κουβέντες θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μία (πολεοδομία) είναι η γενική εικόνα της παρέμβασης του ανθρώπου στο φυσικό περιβάλλον, που απαρτίζεται από ένα πολυσύνθετο παζλ των επιμέρους παρεμβάσεων, που αποτελούν την άλλη (αρχιτεκτονική).

Unsplash Jim Niakaris

Ένα προσεκτικό μάτι περπατώντας στην πόλη μπορεί να διαβάσει στο δομημένο περιβάλλον, την ιστορία ενός τόπου. Αν μάλιστα συνδυάσει τον περίπατο αυτόν με τα σχετικά αναγνώσματα, τότε η βόλτα αυτή γίνεται ιδιαίτερα ευχάριστη και χρήσιμη στην αποκωδικοποίηση των γεγονότων της ιστορίας και του πολιτισμού.

Έτσι λοιπόν οι δύο αυτές –απόλυτα συνυφασμένες και αλληλοεξαρτώμενες– επιστήμες είναι ίσως εκείνες (μαζί και με άλλες τέχνες) που απεικονίζουν και εικονογραφούν, με γλαφυρό τρόπο, την ιστορία του ανθρώπινου είδους, μέσα από τις κατασκευές του και τα έργα του.

Άναρχη πολεοδόμηση. Αθήνα vs. Ρώμη: Δυο διαφορετικά αρχιτεκτονικά παραδείγματα

Πόλεις όπως η Αθήνα –και πολύ περισσότερο η Ρώμη– «διαβάζονται» και «εικονογραφούνται» από την αρχαιότητα έως σήμερα. Αυτές οι δυο εμβληματικές για την ιστορία τους πόλεις, είναι συγχρόνως και δύο αντίθετα παραδείγματα «ανάπτυξης» μετά την ακμή τους στην αρχαιότητα.

Η Αθήνα με τον χριστιανισμό πεθαίνει, ενώ τη σκυτάλη της Ρώμης –μετά τη διάλυση της αυτοκρατορίας από τις ορδές των βαρβάρων– παίρνει στην Ανατολή η Κωνσταντινούπολη. Ιδρύεται έτσι το Ανατολικό Ρωμαϊκό κράτος (Βυζάντιο) σαν συνεχιστής της Ρώμης στην Ανατολή. Πρόκειται για μια αυτοκρατορία που κρατάει 1.000 χρόνια. Μετά την Άλωση, η Οθωμανική αυτοκρατορία παίρνει τη σκυτάλη της ιστορίας. Οι δύο αυτοκρατορίες είναι ακόμη και σήμερα ορατές στην Πόλη.

Η Ρώμη σώζεται χάρη στο παπικό κράτος και τους θησαυρούς του. Πρωτοστατεί, μαζί με τη Φλωρεντία και τις άλλες ιταλικές πόλεις-φέουδα, στην Αναγέννηση. Οι μετέπειτα κατακτητές της ιταλικής χερσονήσου (Ισπανοί, Αυστριακοί, Γάλλοι) αφήνουν το δικό τους αποτύπωμα.

Η συνοικία Prati στη Ρώμη. iStock

Έτσι, οι τοπικές διοικήσεις, όπως και ο λαός, διαπαιδαγωγημένος μέχρι και σήμερα στην αναβίωση των τεχνών και των επιστημών, διασώζουν τους ιστορικούς πυρήνες των πόλεων. Επεκτείνουν τα όριά τους για τις αυξανόμενες ανάγκες περιμετρικά, ενώ καθορίζουν με τα κανονιστικά πολεοδομικά σχέδια τις λειτουργίες και τις χρήσεις, προστατεύοντας παράλληλα πολιτιστικά και αρχιτεκτονικά τους ιστορικούς οικισμούς. Στη γειτονική Ιταλία, σε αυτούς τους οικισμούς, ούτε ένα τούβλο δεν μπορεί κανείς να αλλάξει, αν δεν εγκριθεί από τη σχετική επιτροπή προστασίας πολιτιστικών αγαθών.

Η Αθήνα στο χριστιανικό Βυζάντιο πέφτει σε πλήρη παρακμή, αφού οι φιλοσοφικές σχολές κλείνουν και οι αρχαίοι ναοί καταστρέφονται. Ακόμα και ο Παρθενώνας βεβηλώνεται από σκληροπυρηνικούς χριστιανούς. Η κλασική Αθήνα του Πραξιτέλη κατεδαφίζεται από τη νέα θρησκεία που επιβάλλεται από τους νεοφώτιστους αυτοκράτορες, όπως ο Κωνσταντίνος και μετά ο Θεοδόσιος. Η καταστροφή ολοκληρώνεται από επιδρομές Βησιγότθων και μετά Σλάβων και Αβάρων. Η ερήμωση και η απαξίωση ακολουθούν, αφού η πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας έχει μετατοπιστεί στη βασιλεύουσα Κωνσταντινούπολη. Στο Βυζάντιο και μετά στην Οθωμανική αυτοκρατορία, η Αθήνα είναι ένα απλό χωριό!

Η Αθήνα γίνεται πρωτεύουσα του νεότερου ελληνικού κράτους το 1834, επί βασιλείας Όθωνα. Ο Όθωνας οργανώνει το κράτος με βαυαρούς υπαλλήλους, ενώ σπουδαίοι ξένοι αρχιτέκτονες και ελάχιστοι έλληνες που είχαν σπουδάσει στην Ευρώπη διατηρώντας την αγάπη τους για την κλασική Ελλάδα, εφαρμόζουν τα νεοκλασικά τους σχέδια – πολεοδομικά και αρχιτεκτονικά.

Δυστυχώς, τα σχέδια αυτά δεν θα κρατήσουν για πολύ, έτσι ώστε να τα χαρούν οι νεοέλληνες. Δεν διαρκούν καλά-καλά ούτε 100 χρόνια. Ιδιαίτερα μετά από το τέλος του Β’ Παγκοσμίου πολέμου και του μετέπειτα εμφύλιου πολέμου, τα συμφέροντα προβάλλουν αδηφάγα.

Κι αυτό για χάρη μιας «ανάπτυξης» στη βάση αυτών των συμφερόντων και προφανώς της παντελούς έλλειψης κουλτούρας, τόσο της διοίκησης όσο και του λαού.

ΤΟ ΕΦΕΥΡΗΜΑ ΤΗΣ «ΑΝΤΙΠΑΡΟΧΗΣ» ΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΕ ΜΙΑ ΝΕΟΠΛΟΥΤΙΣΤΙΚΗ ΝΟΟΤΡΟΠΙΑ, ΣΤΕΝΑ ΚΕΡΔΟΣΚΟΠΙΚΗ, ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΟΝΤΑΣ ΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΑΠΟ ΤΙΣ ΑΞΙΕΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ.

Το εφεύρημα της «αντιπαροχής»

Ας πάρουμε για παράδειγμα το εφεύρημα της «αντιπαροχής» στις δεκαετίες του '50, του '60, του '70. Με το επιχείρημα της κάλυψης των αναγκών στέγης λόγω μιας υπέρμετρης αστυφιλίας, εξάλειψε σε μεγάλο βαθμό τον πρόσφατο αρχιτεκτονικό και πολεοδομικό σχεδιασμό που οργανωμένα και καλαίσθητα είχε υλοποιηθεί στα 100 περίπου χρόνια της ελεύθερης Ελλάδας. Το κυριότερο, όμως, ήταν ότι δημιούργησε μια νεοπλουτίστικη νοοτροπία, στενά κερδοσκοπική, απομακρύνοντας τον κόσμο από τις αξίες του πολιτισμού.

iStock

Η σημερινή εικόνα της πρωτεύουσας με μια «θάλασσα» από μπετόν, χωρίς οργανωμένη πολεοδόμηση και χωρίς το αναγκαίο πράσινο, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με την ιστορία –τόσο την αρχαία όσο και τη νεότερη αρχική προσπάθεια– αλλά και με αυτό που συμβαίνει στις περισσότερες ευρωπαϊκές πρωτεύουσες σήμερα. Ο Κηφισός και ο Ιλισός, τα δύο πανέμορφα ποτάμια της Αττικής που τη διασχίζουν, μετατράπηκαν στο μεγαλύτερο τμήμα τους, σε σκεπαστούς ή και ανοιχτούς οχετούς – θυσία στη στρεβλή πολεοδόμηση της Αθήνας.

Γιατί η πολεοδόμηση στην Ελλάδα εξελίχθηκε διαφορετικά;

Η διαφορετική εξέλιξη της Ελλάδας συγκριτικά με άλλες χώρες (π.χ. Ιταλία, Γερμανία) που αφορά μεταξύ των άλλων και την πολεοδόμηση στη νεότερη Ελλάδα, οφείλεται σε ιστορικούς κυρίως λόγους:

1. Η Ελλάδα με την πτώση του Βυζαντίου περνάει μαζί με άλλους βαλκανικούς λαούς στην υποδούλωση από την Οθωμανική αυτοκρατορία. Οι αρχαίες Ελληνικές πόλεις-κράτη (Αθήνα-Σπάρτη κ.ά.) είχαν ήδη περιπέσει στην αφάνεια με την επικράτηση του χριστιανισμού και τη δημιουργία του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους (που ονομάστηκε εκ των υστέρων Βυζάντιο). Ήδη, λοιπόν, από τότε η Κωνσταντινούπολη αναδεικνυόταν σε νέα βασιλεύουσα. Βρισκόταν σε περίοπτη γεωγραφική θέση στην Ανατολή και συνέχιζε την εξελικτική πορεία της και μετά την Άλωση, ως πρωτεύουσα των Οθωμανών. Αυτό είχε σαν συνέπεια τη συγκεντρωτική αστική ανάπτυξη σε ελάχιστα κέντρα και κύρια στη πρωτεύουσα. Φαινόμενο χαρακτηριστικό των αυτοκρατοριών και των μεγάλων μοναρχιών (όπως π.χ. στη Γαλλία και στην Αγγλία). Αντίθετα, στην Ιταλία αλλά και τη Γερμανία, η φεουδαρχική οργάνωση δημιούργησε πολλές μικρότερες πόλεις-κράτη με δικά τους χαρακτηριστικά, δική τους γλώσσα, δικά τους ήθη και έθιμα.
2. Ένας άλλος ιστορικός λόγος, συνυφασμένος με την υποδούλωση στους Οθωμανούς, ήταν η καθυστέρηση της βιομηχανικής επανάστασης, που συντελείτο στην Ευρώπη, αντίθετα από τη περιοχή μας, όπως και σε όλα τα Βαλκάνια της αυτοκρατορίας.
3. Επίσης σημαντική ιστορική εξέλιξη, συνολικά για τη χώρα, αποτελεί η έλευση πάνω από 1,5 εκατομμύρια προσφύγων από τον ελληνισμό της Μικράς Ασίας, μετά τη καταστροφή του 1922. Μεταξύ των άλλων, οι στεγαστικές ανάγκες είναι πλέον τεράστιες και το σχεδόν χρεωκοπημένο ελληνικό κράτος αδυνατεί να τις καλύψει. Παρόλα αυτά, οργανωμένοι κυρίως οικισμοί δημιουργούνται στις άκρες των πόλεων και χωριών, καθώς και σε εντελώς νέες περιοχές. Οι πληθυσμοί αυτοί, λόγω και του επιπέδου που κατείχαν στη Μ. Ασία, συνέβαλλαν σημαντικά από κάθε άποψη στην ανάπτυξη της χώρας. Γειτονιές σαν την Καισαριανή, τον Βύρωνα, τη Νέα Ιωνία τη Νέα Φιλαδέλφεια, την Κοκκινιά είναι εμβληματικές της ιστορικής στιγμής και των αναγκών της.
4. Με το τέλος του εμφύλιου πολέμου και την ανάγκη να κρυφτούν στην ανωνυμία αλλά και να βρουν δουλειά χιλιάδες άνθρωποι –κυνηγημένοι από τη μισαλλοδοξία και εκδικητικότητα των νικητών– η Αθήνα γιγαντώνεται. Και μάλιστα χωρίς σχέδιο από τη δεκαετία του '50, συνεχώς και αδιαλείπτως, με αποκορύφωμα την επταετία της δικτατορίας.
5. Ένα άλλο ιστορικό στοιχείο που βάρυνε στον νεότερο πολιτισμό μας, άρα και στην οργάνωση και εικόνα της χώρας και κυρίως των πόλεών μας, με την άναρχη δόμηση, την κακή αισθητική και την καταστροφή παραδοσιακών πολιτιστικών αξιών και δειγμάτων κατασκευής ανά τους αιώνες, ήταν η πλήρης υποταγή των μετεμφυλιακών κυβερνήσεων σε ξένους πάτρονες. Κι ακόμη πιο πολύ των κερδοσκοπικών συμφερόντων που αυτές οι κυβερνήσεις εξέφραζαν, αδυνατώντας να συνδεθούν με τις πολιτιστικές αξίες – τόσο με παραδοσιακές όσο και σύγχρονες.

iStock

Το αποτέλεσμα φυσικά υπήρξε καταστροφικό και αποτυπώνεται στην εικόνα των σημερινών μας πόλεων, που κατάφεραν να τις στερήσουν από τα αρχικά ιστορικά κέντρα τους, αλλά και από την προστασία του εξαιρετικής ομορφιάς ελληνικού τοπίου, χτίζοντας άναρχα και ακαλαίσθητα οικοδομήματα, χωρίς καμία αρχιτεκτονική ταυτότητα.

Σήμερα, σε όποια πόλη της Ελλάδας και να βρεθείς, δεν μπορείς να διακρίνεις αν είσαι στην Αθήνα, στην Κόρινθο, στην Πάτρα, στη Λάρισα ή στις Σέρρες. Οι εξαιρέσεις, όπως το Ναύπλιο και η Κέρκυρα καθώς και κάποια νησιά, είναι λίγες και φυσικά έχουν την ιστορική τους εξήγηση.

Ο Δημοσθένης Αντωνόπουλος είναι πολιτικός μηχανικός.