ΓΟΝΕΪΚΟ ΠΑΙΔΙ: ΟΤΑΝ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΠΑΙΡΝΕΙ ΤΗ ΘΕΣΗ ΓΟΝΙΟΥ

Το γονεϊκό παιδί είναι αυτό που υποστηρίζει τον γονέα με διάφορους τρόπους και επιβαρύνεται ψυχικά με τεράστιο κόστος. Πώς μπορεί ως ενήλικας να κατανοήσει την παιδική του ηλικία, όταν δεν υπάρχει προφανής δικαιολογία για το βάρος που νιώθει;  

Η ιδέα του «γονεϊκού παιδιού» εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη βιβλιογραφία στα τέλη της δεκαετίας του 1960, όταν μια ομάδα ψυχολόγων στις ΗΠΑ μελέτησε τη δομή της πυρηνικής οικογένειας. Δεδομένων των υψηλών ποσοστών μονογονεϊκότητας, φυλάκισης, φτώχειας και χρήσης ναρκωτικών ουσιών, διαπιστώθηκε ότι συχνά οι οικογένειες αυτές εναποθέτουν σε ένα παιδί την ευθύνη να λειτουργήσει ως επιδιορθωτικός κρίκος. Το γονεϊκό παιδί λοιπόν υποστηρίζει τον ευάλωτο γονέα, με επιπτώσεις στη δική του ψυχική υγεία.

Ο ενήλικας που υπήρξε γονεϊκό παιδί ζει ανάμεσά μας. Μπορεί να τον αναγνωρίσεις στο πρόσωπο του υπερβολικά υπεύθυνου συναδέλφου, του πάντα διαθέσιμου φίλου, του ανθρώπου που λειτουργεί ως εξισορροπιστής σε μια συντροφιά. Ή σε εκείνον που φαίνεται πιεσμένος και δυστυχής χωρίς προφανή αιτία, αλλά που πάντα λέει «ναι», χωρίς να ζητάει την παραμικρή βοήθεια. Ίσως όλα αυτά –ή και κάποιο από όλα– να είσαι εσύ και να μην έχεις ακόμη καταλάβει το γιατί.

Προτού δούμε τα χαρακτηριστικά, τις αιτίες και όλο το πλαίσιο μιας τέτοιας προβληματικής οικογενειακής διαβίωσης, πρέπει να πούμε ότι όλα τα συμπτώματα που αναφέρθηκαν παραπάνω δεν αποτελούν σαφέστατη ένδειξη ενός πρώην γονεϊκού παιδιού. Υπεύθυνοι και δοτικοί άνθρωποι με καταπιεσμένες τις δικές τους επιθυμίες μπορεί να διαμορφωθούν και από άλλα βιώματα.

Τι σημαίνει γονεϊκό παιδί;

Ο όρος «γονεϊκό παιδί» καθιερώθηκε το 1967 από τον παιδοψυχίατρο και θεωρητικό της συστημικής ψυχοθεραπείας Salvador Minuchin, ο οποίος αναφέρθηκε στους γονείς που αναθέτουν ρόλους γονικής μέριμνας στα παιδιά. Ο ψυχολόγος Ivan Boszormenyi-Nagy το πήγε ένα βήμα παραπέρα αναγνωρίζοντας ότι βαθιά προβλήματα θα μπορούσαν να προκύψουν στο παιδί, όταν αναπτύσσονται τέτοιες δυναμικές.

iStock

Το γονεϊκό παιδί που υποστηρίζει τον γονέα συχνά επιβαρύνεται όσον αφορά τη δική του ψυχική σταθερότητα και ανάπτυξη. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο γονιός δεν αγαπάει το παιδί του. Τις περισσότερες φορές δεν είναι καν σε θέση να αντιληφθεί ότι εκείνο αναλαμβάνει την ευθύνη για τη διατήρηση της ειρήνης στην οικογένεια ή για την προστασία του ενός γονέα από τον άλλο. Άλλοτε, το παιδί γίνεται (κατά κάποιον τρόπο) φίλος και θεραπευτής του γονιού, ή αναλαμβάνει σχεδόν σαν ενήλικας τη φροντίδα των μικρότερων αδελφών του ή την οικονομική ενίσχυση του νοικοκυριού, χάνοντας μια για πάντα την παιδική ανεμελιά και τη συνθήκη μιας ζωής κατά την οποία θα έπρεπε να είναι ο βασικός αποδέκτης της φροντίδας των άλλων.

«Τα ευαίσθητα παιδιά και τα παιδιά με ενσυναίσθηση είναι ιδιαίτερα ευάλωτα σε τέτοιες σχέσεις. Αυτό δεν συμβαίνει επειδή οι γονείς θέλουν να βλάψουν το παιδί τους, αλλά επειδή ένα παιδί που είναι ιδιαίτερα ευαίσθητο αντιλαμβάνεται τη συναισθηματική ανασφάλεια και τις ασταθείς συνθήκες και θέλει να δίνει φροντίδα και υποστήριξη στην οικογένεια. Αυτό μπορεί να οδηγεί σε έντονο άγχος για τις ανάγκες και τα συναισθήματα των άλλων, και τελικά την πρώιμη ωρίμανση του παιδιού που χάνει έτσι την παιδική του ηλικία», εξηγεί ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Αριστοτέλης Βάθης.

Πώς είναι η οικογένεια ενός γονεϊκού παιδιού;

«Ενήλικες που έχουν υπάρξει γονεϊκά παιδιά θυμούνται τις μητέρες τους μονίμως δυσαρεστημένες, δυστυχισμένες, θυμωμένες ή καταθλιπτικές», αναφέρει σε άρθρο της στο Aeon η Nivida Chandra, ψυχολόγος και ερευνήτρια που δουλεύει με ενήλικες οι οποίοι έχουν υποστεί συναισθηματική παραμέληση ως παιδιά.

Κάποιες είχαν πεθερικά που τις καταπίεζαν, συζύγους που τις κακοποιούσαν ή τις εγκατέλειψαν, αλλά σε όλες υπήρχε ένα κοινό: η διαφαινόμενη αίσθηση ότι μια ικανοποιητική και ευτυχισμένη ζωή, τόσο προσωπική όσο και επαγγελματική, ήταν ανέφικτη. Θυμούνται τους μπαμπάδες τους είτε απόμακρους είτε θυμωμένους, να μιλούν σπάνια για τα δικά τους βάσανα, αφήνοντας τις μητέρες ελεύθερες να στρατολογήσουν τα παιδιά στο δικό τους «στρατόπεδο».

iStock

Η μη φροντίδα των γονιών τους δεν ήταν επιλογή. Όπως κάνει ένας σωστός θεραπευτής, αυτά τα παιδιά αναπτύσσουν έναν τρόπο να υποστηρίζουν τους γονείς τους και τους άλλους. Είναι απαραίτητο για τη δική τους ψυχολογική επιβίωση. Δεν έχουν την ευκαιρία να καταλάβουν ότι τα προβλήματα που προσπαθούν να λύσουν δεν είναι δικά τους ή γιατί τα προβλήματα συνεχίζονται παρά τις φιλότιμες προσπάθειές τους. Μαθαίνουν μόνο ότι πρέπει να δώσουν περισσότερη προσοχή.

Ποιες είναι οι συνέπειες στον ψυχισμό και στην προσωπική ζωή;

Συνέπεια της συνεχούς φροντίδας προς τους άλλους είναι η απουσία επαφής του παιδιού με τις δικές του ανάγκες. Οι μόνες θεμιτές ανάγκες φαίνεται να είναι αυτές των άλλων. Η έκφραση των προσωπικών αναγκών συνδέεται με τον φόβο και την ντροπή. Το γονεϊκό παιδί αποκόβεται από την έκφραση και την εκπλήρωση των δικών του αναγκών, ώστε να κερδίσει αξία από την προβολή των αναγκών των άλλων.

Βασιζόμενο στην υπερβολική φροντίδα που μπορεί να τους προσφέρει και όντας βαθιά αβέβαιο για τη δική του αξία, ένα τέτοιο παιδί θα συνάψει στο μέλλον σχέσεις με βάση το πόσο πολύτιμο μπορεί να είναι για τους άλλους. Θα αγωνίζεται να διεκδικήσει χώρο στις ζωές των άλλων, φοβούμενο μήπως ζητάει πολλά. Το χειρότερο όμως είναι ότι θα αγωνίζεται να θέσει υγιή και ισορροπημένα όρια στις κακοποιητικές ή εκμεταλλευτικές σχέσεις, τις οποίες συνήθως θα συνάπτει είτε με φίλους, είτε με συναδέλφους, είτε με συντρόφους.

Μελέτες δείχνουν ότι η αποσύνδεση από τις ανάγκες αφήνει έναν ενήλικα εκτεθειμένο σε ανθυγιεινές, εθιστικές ή καταστροφικές διαπροσωπικές σχέσεις. Οι ψυχολόγοι έχουν διαπιστώσει ότι συχνά αυτοί οι άνθρωποι πάσχουν από διάφορες ψυχοπαθολογίες, συμπεριλαμβανομένων των μαζοχιστικών και οριακών διαταραχών προσωπικότητας.

Για αυτούς, υποσυνείδητα, οι σχέσεις που ήταν ανθυγιεινές –ακόμη και βίαιες και κακοποιητικές– δεν προορίζονταν να διαλυθούν, αλλά να επιδιορθωθούν. Αυτό είχαν μάθει σε όλη τους τη ζωή και, χωρίς να το σκοπεύουν, επαναλάμβαναν το μοτίβο στο παρόν.

Τι συμβαίνει στην επαγγελματική ζωή;

Συχνά βλέπουμε ενήλικες που υπήρξαν γονεϊκά παιδιά να επιλέγουν επαγγέλματα που σχετίζονται με την προσφορά. Γίνονται θεραπευτές, εθελοντές, δάσκαλοι σε ακριτικές περιοχές, ασχολούνται με τους ανθρώπους στο περιθώριο. Αυτό δεν είναι κακό, εφόσον τους γεμίζει.

Βασανιστικό όμως παραμένει το αίσθημα της υπευθυνότητας καθώς και η τελειομανία. Ως εργαζόμενοι, τα γονεϊκά παιδιά αναλαμβάνουν να βοηθούν τους άλλους, μερικές φορές εκτελώντας και τα δικά τους καθήκοντα και αμελώντας τις δικές τους ανάγκες για ξεκούραση. Νιώθουν ότι πρέπει πάντα να προστρέξουν όταν υπάρχει ανάγκη, επειδή πιστεύουν ότι «δεν υπάρχει κάποιος άλλος για να το κάνει».

Η τελειομανία, το άγχος, η υπερβολική αίσθηση καθήκοντος, οι ενοχές και η ανάληψη καθηκόντων, ανεξάρτητα από τις δυνάμεις τους, είναι κοινά γνωρίσματα αυτών των ανθρώπων. Έρευνα έχει διαπιστώσει ότι το άγχος να είναι πάντα εκεί για τους άλλους δημιουργεί μια σκληρή εσωτερική φωνή, κρατώντας τους εγκλωβισμένους στο στρες και τις ενοχές.

Υπάρχει διέξοδος;

Το βασικό θαμμένο συναίσθημα είναι εκείνο του καταπιεσμένου θυμού. Πολύς θυμός και ένα αίσθημα αδικίας διακατέχει τους ενήλικες-γονεϊκά παιδιά, επειδή τους αφαιρέθηκε η παιδική ανεμελιά, επειδή φορτώθηκαν με ένα ασήκωτο βάρος, χωρίς να ρωτηθούν, χωρίς καν να το καταλάβουν.

iStock

Στη δική τους οικογενειακή ζωή, όταν όλα αυτά τα τραύματα δεν έχουν γίνει κατανοητά, στρέφονται στα δικά τους παιδιά για συναισθηματική υποστήριξη. Και αυτό δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο διαγενεακού τραύματος με διαδοχικά γονεϊκά παιδιά, πρόθυμα να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των άλλων, αλλά ποτέ τις δικές τους.

Τι μπορεί να βοηθήσει; Η ψυχοθεραπεία, μια καλή προσωπική σχέση με κατανόηση και αποδοχή, μια δουλειά που τους γεμίζει –ακόμη κι αν προήλθε από την ανάγκη τους να φροντίζουν τους άλλους– και τα όρια με τους δικούς τους γονείς, τα οποία θα πρέπει να επανατοποθετήσουν. Πρέπει όμως να λάβουν υπόψη τους ότι μπορεί και να μην εισακουστούν.

Ενώ θέτετε όρια, μπορεί να αισθανθείτε ένοχοι ή εγωιστές που «εγκαταλείπετε» τους άλλους. Μπορεί να θέλουν να σας παρασύρουν στον ίδιο ρόλο. Μην αποκλίνετε. Προτού δείξετε συμπόνια και φροντίδα στους άλλους, είναι σημαντικό να δείχνετε συμπόνια στον εαυτό σας.

Ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Αριστοτέλης Βάθης προτείνει ορισμένες ασκήσεις που μπορείτε να κάνετε:

• Είναι βοηθητικό να κάνετε μια λίστα με τους ανθρώπους που σας αγαπούν και σας έχουν στηρίξει. Κλείστε τα μάτια σας και φανταστείτε αυτό τον κύκλο γύρω σας. Επιτρέψτε στον εαυτό σας να αισθανθεί την αγάπη.
• Τι θα λέγατε σε ένα άτομο ή παιδί που αγαπάτε; Κάντε εικόνα ότι κρατάτε τον μικρό εαυτό σας στην αγκαλιά σας. Μιλήστε του.
• Μπορείτε να απευθυνθείτε στο παιδί μέσα σας, σε αυτό το παραμελημένο και κουρασμένο από τις ευθύνες πλάσμα. Μπορεί να του πείτε: «Λυπάμαι για όσα πέρασες. Λυπάμαι που κανείς δεν ήταν εκεί για εσένα όταν το είχες ανάγκη».

Δεν είναι ανάγκη να μισήσετε το κομμάτι του εαυτού σας που αποζητούσε να φροντίσει τους άλλους, που ένιωθε ανησυχία και ήθελε συνεχώς να τους ευχαριστεί. Οι αμυντικοί μηχανισμοί είναι κομμάτι του εαυτού που μας βοήθησαν να επιβιώσουμε.