ΤΑ ΕΝΤΟΜΑ ΝΙΩΘΟΥΝ ΠΟΝΟ ΟΠΩΣ ΕΜΕΙΣ

Ο πόνος δεν είναι αποκλειστικό «προνόμιο» των ανθρώπων. Φαίνεται ότι ανάλογους μηχανισμούς έχουν και τα έντομα.

Κάνεις ποδήλατο. Πατάς σε νερά, πατάς το φρένο και πέφτεις. Σε χαλίκια. Βλέπεις αίμα να τρέχει από το χέρι σου. Για να καταγράψεις συνειδητά το αίσθημα του πόνου, χρειάζεται να λειτουργήσει ένα πολύπλοκο φυσιολογικό σύστημα που συνδέεται με τον εγκέφαλο και ενδεχομένως με τα συναισθήματα σου. Στα θηλαστικά, οι υποδοχείς πόνου στέλνουν στον εγκέφαλο τον συναγερμό για κάποιο κακό ερέθισμα και εκεί οι νευρώνες δημιουργούν την αρνητική, υποκειμενική, σωματική και συναισθηματική αίσθηση του πόνου.

Μελέτες δείχνουν ότι οι υποδοχείς πόνου και ο πόνος μπορούν να ρυθμιστούν ανεξάρτητα το ένα από το άλλο. Έχουν, μάλιστα, εντοπιστεί και διαφορετικά συστήματα για την ανεξάρτητη ρύθμιση τους. Κάτι που δεν έχει αναγνωριστεί πλήρως για τα έντομα, στα οποία γίνονται πάρα πολλά πειράματα που μας αφορούν. Για παράδειγμα, αντιδρούν στις μικροβιακές μολύνσεις με τον τρόπο που αντιδρούν και τα θηλαστικά, όπως μαθαίνουν να συνδυάζουν οπτικές πληροφορίες με μοτίβα κίνησης και λήψη αποφάσεων, όπως εμείς.

Ο λόγος που επιλέγονται για τα πειράματα είναι γιατί είναι εύκολη η συγκομιδή τους, είναι γρήγορη η ανάπτυξη τους (άρα δεν χρειάζεται αναμονή) και είναι φθηνότερο να πειραματίζεσαι σε σκαθάρι από ένα μεγαλύτερο ζώο πειραμάτων – που χρειάζεται περισσότερο χώρο και φροντίδα. Δεν τα λέω εγώ όλα αυτά αλλά επιστήμονες, που έθεταν και το ζήτημα της απουσίας πόνου. Φαίνεται όμως πως τα έντομα πονούν όπως εμείς.

Unsplash Gary Yost

Τι είναι ο πόνος

Κατά τη δημοσίευση του γιατρού Χρήστου Ιατρού στο Ελληνικό Περιοδικό Περιεγχειρητικής Ιατρικής, «ο πόνος είναι ο πιο σημαντικός μηχανισμός άμυνας που έχει ο οργανισμός μας και το πρώιμο στοιχείο της φύσης που έχει σχέση με τη νοσηρότητα». Διευκρινίζεται πως, ενώ υπάρχει όσο υπάρχει άνθρωπος, «είναι πολύ δύσκολο να καθοριστεί με σαφήνεια».

Η International Αssociation for the Study of Pain αναφέρει ότι πρόκειται «για μια δυσάρεστη αισθητική και συναισθηματική εμπειρία, που σχετίζεται με πραγματική ή δυνητική ιστική βλάβη ή περιγράφεται με όρους μιας τέτοιας βλάβης».

Δεν θα έλεγες ότι είναι και το πιο απλό πράγμα, παρότι μας φαίνεται πολύ απλό – πονάμε.

Οι τρεις αποχρώσεις του πόνου

Κλινικά, ο πόνος ταξινομείται σε τρεις κύριες κατηγορίες. Έχουμε:

1. τον αλγαισθητικό,
2. τον νευροπαθητικό και
3. τον ψυχογενή.

Ο αλγαισθητικός πόνος προέρχεται από την ενεργοποίηση των υποδοχέων πόνου που βρίσκονται σε όλους τους ιστούς, πλην του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος. Συνδέεται με βλάβη περιφερικών ιστών. Για να τον νιώσουμε, έχει συντελεστεί πολύπλοκη και πολυεπίπεδη σειρά ηλεκτροχημικών φαινομένων. Όλα αυτά μαζί λέγονται «βλαπτικό ερέθισμα» και η διαδικασία της πρόκλησης και της αντίληψης του πόνου λέγεται αλγαισθησία.

Επισήμως, η αλγαισθησία προσδιορίζεται ως «νευρικές διεργασίες κωδικοποίησης και επεξεργασίας επιβλαβών ερεθισμάτων». Μπορείτε να την πείτε και αίσθηση του πόνου. Σε κάθε περίπτωση, είναι η δραστηριότητα που παράγεται στο περιφερικό και το κεντρικό σύστημα, από ερεθίσματα που έχουν τη δυνατότητα να βλάψουν τον ιστό.

Αυτή η δραστηριότητα ξεκινάει από τους υποδοχείς πόνου, που μπορούν να ανιχνεύσουν μηχανικές, θερμικές ή χημικές αλλαγές πάνω από ένα καθορισμένο όριο. Μόλις προκύψει διέγερση, ένας υποδοχέας πόνου μεταδίδει σήμα κατά μήκος του νωτιαίου μυελού, στον εγκέφαλο.

Η αλγαισθησία προκαλεί ποικιλία αυτόνομων αποκρίσεων και έχει ως αποτέλεσμα την εμπειρία του πόνου, σε όντα που αισθάνονται.

Στα όντα που αισθάνονται πόνο ανήκουν και τα έντομα

Η μελέτη δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό The Royal Society και αναφέρει πως τα έντομα μάλλον νιώθουν πόνο όπως εμείς. Στην παρουσίασή της, τονίζεται πως τα ευρήματα εγείρουν ηθικές συνέπειες. Τον λόγο τον είπαμε στην αρχή και έχει να κάνει με την προτεινόμενη μαζική εκτροφή αυτών των ειδών.

Οι συγγραφείς ενημερώνουν ότι «η διαμόρφωση του πόνου επιτρέπει στα ζώα να βελτιστοποιούν τις πιθανότητες επιβίωσης, προσαρμόζοντας τη συμπεριφορά τους σε διαφορετικά πλαίσια. Στα θηλαστικά, αυτό εκτελείται από νευρώνες από τον εγκέφαλο. Αναφέρεται ως ο φθίνοντας έλεγχος του πόνου. Δεν ερευνάται συχνά αν τα έντομα έχουν τέτοιο έλεγχο ή νευρικά κυκλώματα που επιτρέπουν τον πόνο.

Unsplash Mathew Schwartz

»Με βάση συμπεριφορικά, νευροεπιστημονικά και μοριακά στοιχεία, υποστηρίζουμε ότι τα έντομα έχουν πιθανώς ελέγχους για τον πόνο. Η εργασία συμπεριφοράς δείχνει ότι τα έντομα μπορούν να ρυθμίσουν κάτι που τους ενοχλεί. Αυτή η διαμόρφωση ελέγχεται, τουλάχιστον εν μέρει, από το κεντρικό νευρικό σύστημα – αφού οι πληροφορίες που μεσολαβούν σε μια τέτοια ιεράρχηση επεξεργάζονται από τον εγκέφαλο.

»Ο έλεγχος του πόνου του κεντρικού νευρικού συστήματος υποστηρίζεται περαιτέρω από νευροανατομικά και νευροβιολογικά στοιχεία (δείχνουν ότι ο εγκέφαλος του εντόμου μπορεί να διευκολύνει ή να καταστείλει τη νοσηρή συμπεριφορά), και από μοριακές μελέτες (αποκαλύπτουν μονοπάτια που εμπλέκονται στην αναστολή της παθολογικής συμπεριφοράς, περιφερικά και κεντρικά).

»Τα έντομα στερούνται τα ενδογενή πεπτίδια οπιοειδών και τους υποδοχείς τους που συμβάλλουν στους ελέγχους του πόνου, όπως συμβαίνει στα θηλαστικά. Ενδέχεται ωστόσο, να έχουν εναλλακτικούς μοριακούς μηχανισμούς για τον έλεγχο πόνου».

Σαν τους στρατιώτες που στη μάχη αγνοούν τον πόνο

Όντως, τα έντομα έχουν εναλλακτικούς μηχανισμούς. Η Matilda Gibbons, νευροβιολόγος του Πανεπιστημίου Queen Mary, εξήγησε πως «ένα χαρακτηριστικό της ανθρώπινης αντίληψης του πόνου είναι ότι μπορεί να διαμορφωθεί από νευρικά σήματα από τον εγκέφαλο. Οι στρατιώτες μερικές φορές αγνοούν σοβαρούς τραυματισμούς στο πεδίο της μάχης, καθώς τα οπιούχα του ίδιου του σώματος καταστέλλουν το σήμα του πόνου.

»Θελήσαμε έτσι να ερευνήσουμε αν εγκέφαλος του εντόμου περιέχει τους νευρικούς μηχανισμούς που θα έκαναν εύλογη την εμπειρία μιας αντίληψης, η οποία μοιάζει με πόνο και όχι απλώς βασική αίσθηση πόνου.

»Ενώ τα έντομα δεν έχουν τα γονίδια για τους υποδοχείς οπιοειδών που μειώνουν τον πόνο σε εμάς, παράγουν άλλες πρωτεΐνες κατά τη διάρκεια τραυματικών γεγονότων, οι οποίες θα μπορούσαν να εξυπηρετήσουν τον ίδιο σκοπό». Κάποια χρησιμοποιούν ακόμη και συμπεριφορές μετριασμού μετά τον τραυματισμό του, όπως η περιποίηση.