ΝΙΚΟΣ ΣΚΑΡΜΕΑΣ: «ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΕΡΧΟΜΟ ΤΗΣ ΑΝΟΙΑΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΑΛΤΣΧΑΪΜΕΡ»

Ο Νίκος Σκαρμέας, Καθηγητής Νευρολογίας ΕΚΠΑ, ερευνά τη μνήμη καταδυόμενος στα βάθη του εγκεφάλου. Και γνωρίζει πολύ καλά, όχι μόνο τι σημαίνει άνοια και Αλτσχάιμερ, αλλά και πώς μπορούμε να αναστείλουμε τον ερχομό τους.

Πριν συναντήσω τον Νίκο Σκαρμέα γνώριζα από κοινούς φίλους ότι θα συναντούσα έναν λαμπερό και συνάμα ταπεινό επιστήμονα, που όταν συστήνεται αφαιρεί τίτλους και ακαδημαϊκά αξιώματα –κάποια από αυτά made in USA (μεταξύ άλλων έχει διδάξει στο Columbia). Του αρκεί το «νευρολόγος» για να συνοδεύσει το όνομά του. Ίσως επειδή η νευρολογία είναι η μεγάλη του αγάπη, που τον κέρδισε από τα πρώιμα φοιτητικά του χρόνια.

Από εκεί, λοιπόν, θα πιαστεί η άκρη του νήματος, για να πάμε την κουβέντα παρακάτω, μέχρι τα «άδυτα» της άνοιας και του Αλτσχάιμερ, στα οποία έχει καταδυθεί όσο λίγοι.

Η συζήτηση με τον Καθηγητή Νευρολογίας ΕΚΠΑ, στριμώχτηκε ανάμεσα σε συναντήσεις με φοιτητές και ασθενείς, ξεκίνησε στο προαύλιο του Αιγινήτειου Νοσοκομείου και τελικά προχώρησε με όλα τα αναλογικά και ψηφιακά μέσα της εποχής: τηλέφωνο, μέιλ, facetime...

– Πώς οδηγηθήκατε σε αυτή την ειδικότητα;

Θέτετε το θέμα του «decision making», ενός εξαιρετικά αναπτυσσόμενου κομματιού των νευροεπιστημών, το οποίο χρησιμοποιείται και στην επιστήμη του μάρκετινγκ. Είναι αρκετά σύνθετο το πώς αποφασίζουμε. Δεν είμαστε και πολύ καλοί στο να παίρνουμε αποφάσεις. Συχνά αποφασίζουμε χωρίς να μπορούμε να αιτιολογήσουμε τις αποφάσεις μας. Θα προσπαθήσω όμως να αιτιολογήσω τη δική μου απόφαση.

Από τις σπουδές κιόλας στην ιατρική, είχα ξεχωρίσει το μάθημα της νευρολογίας. Όταν ήρθε και η κλινική εξάσκηση, βεβαιώθηκα. Με επηρέασαν βαθιά και δύο βιβλία μεγάλων δασκάλων που είχα διαβάσει: Το έργο του αείμνηστου καθηγητή Νευρολογίας και Ψυχιατρικής, Γιώργου Χειμωνά, «Έξι μαθήματα για τον λόγο», και το βιβλίο «Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο», του διάσημου Αμερικανού νευρολόγου, Όλιβερ Σακς. Και δείτε πώς τα έφερε η ζωή: Κάποια στιγμή στο Columbia, αφού είχα γίνει εγώ καθηγητής, ήρθε ο Σακς με «μεταγραφή» από άλλο πανεπιστήμιο και ξαφνικά έγινε συνάδελφος. Και μία ακόμη συγκυρία: στη θέση μου στο πανεπιστήμιο προκάτοχος ήταν ο Γιώργος Χειμωνάς.

ΑΠΟ ΤΟΥΣ 100 ΑΣΘΕΝΕΙΣ ΜΕ ΑΝΟΙΑ, ΟΙ 70-80 ΕΜΦΑΝΙΖΟΥΝ ΑΝΟΙΑ ΤΥΠΟΥ ΑΛΤΣΧΑΪΜΕΡ. ΕΙΝΑΙ Ο ΣΥΧΝΟΤΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ.

– Η έρευνά σας επικεντρώνεται στην άνοια. Στην Ελλάδα πού βρισκόμαστε επιδημιολογικά;

Έχουμε ξεκινήσει εδώ και λίγα χρόνια μία μελέτη για τη συχνότητα στην Αθήνα και τη Λάρισα. Η έρευνα τρέχει ακόμη και τα στοιχεία μάς δείχνουν ότι βρισκόμαστε σε ποσοστά κοντά στις άλλες ανεπτυγμένες χώρες. Ο αριθμός των ασθενών αγγίζει τους 180.000 περίπου. Ένας διπλάσιος αριθμός ανθρώπων παρουσιάζουν ήπια νοητική διαταραχή.

Αν κάποιος μάλιστα προσμετρήσει και τους φροντιστές από το άμεσο οικογενειακό περιβάλλον (2-3 άτομα ανά ασθενή, σύμφωνα με μελέτες) μιλάμε για ένα εκατομμύριο ανθρώπους που επηρεάζονται άμεσα ή έμμεσα. Γι’ αυτό λέμε ότι η άνοια δεν αφορά μόνο στην υγεία, αλλά και στην οικονομία και στην κοινωνία.

– Η άνοια είναι μία ομπρέλα η οποία καλύπτει μία σειρά διαταραχών. Το Αλτσχάιμερ είναι μία από αυτές, σωστά;

Ναι. Όταν έχεις μπροστά σου έναν άνθρωπο με νοητική δυσλειτουργία, αναζητάς το αίτιο που την προκάλεσε. Από τους 100 ασθενείς, οι 70-80 εμφανίζουν άνοια τύπου Αλτσχάιμερ. Είναι ο συχνότερος τύπος άνοιας.

– Μεγαλώνοντας, πώς διακρίνεται η αναμενόμενη έκπτωση των εγκεφαλικών λειτουργιών από την άνοια;

Έχουμε ειδικούς πίνακες και γνωρίζουμε ποια είναι η φυσιολογική επίδοση ανά ηλικία και μορφωτικό επίπεδο. Εξετάζουμε τη μνήμη για σχήματα και λέξεις, υπολογίζουμε την ταχύτητα απάντησης, τις μαθηματικές ικανότητες, την αντίληψη χώρου και πολλές άλλες λειτουργίες που εκτελούμε με τον εγκέφαλό μας. Όσο μεγαλώνουμε, χάνουμε ένα μικρό μέρος της νοητικής μας ικανότητας.

Ο Νίκος Σκαρμέας. Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος

Αυτό δεν συμβαίνει και με τη σωματική μας δραστηριότητα και την κίνηση; Όταν είμαστε πολύ νέοι τρέχουμε γρήγορα, μεγαλώνοντας μειώνουμε την ταχύτητα, κάποια στιγμή μόνο περπατάμε. Μεγαλώνοντας δεν «τρέχει» το μυαλό μας, απλώς περπατάει. Όταν όμως τα τεστ δείξουν απώλεια μεγαλύτερη από την επιτρεπόμενη για την ηλικία, λέμε ότι έχουμε άνοια.

– Παρόλο που η μνήμη εξασθενεί με το πέρασμα του χρόνου, βλέπουμε ηλικιωμένους να μπαίνουν σε διαδικασία μάθησης, ακόμη και να εισάγονται στο πανεπιστήμιο. Μήπως μεγαλώνοντας κάτι χάνουμε και κάτι κερδίζουμε όσον αφορά στην εγκεφαλική λειτουργία;

Κάθε νοητική ικανότητα εκπίπτει σε διαφορετική ηλικία. Λόγω γήρατος, όχι πάθησης. Νοητικές ικανότητες ξεκινούν τη φυσιολογική τους έκπτωση ακόμη και από τα τριάντα μας χρόνια. Όπως, για παράδειγμα, συμβαίνει με ικανότητες σχετιζόμενες με τα videogames. Ο χρόνος αντίδρασης ενός εικοσάρη είναι πολύ καλύτερος από εκείνον του τριανταπεντάρη.

Από την άλλη μεριά, υπάρχουν νοητικές ικανότητες που βελτιώνονται, όπως εκείνες που έχουν να κάνουν με περιεχόμενο γνώσης και με την εμπειρία. Μεγαλώνοντας σωρεύουμε λέξεις. Αν σκεφτείτε το λεξιλόγιό σας σήμερα και πριν από είκοσι χρόνια, θα καταλάβετε πόσο έχει εμπλουτιστεί.

ΟΡΙΣΜΕΝΕΣ ΝΟΗΤΙΚΕΣ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΒΕΛΤΙΩΝΟΝΤΑΙ ΟΣΟ ΜΕΓΑΛΩΝΟΥΜΕ. ΕΧΟΥΝ ΝΑ ΚΑΝΟΥΝ ΜΕ ΤΗ ΓΝΩΣΗ, ΤΗΝ ΕΜΠΕΙΡΙΑ, ΤΟ ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ, ΤΗ ΛΗΨΗ ΑΠΟΦΑΣΕΩΝ.

Βελτιώνονται, επίσης, οι ικανότητές μας για λήψη αποφάσεων σε σύνθετες καταστάσεις. Έχει φανεί σε προσομοιωτές πτήσεων μαχητικών αεροσκαφών ότι στις δύσκολες αερομαχίες τα καταφέρνουν καλύτερα οι πιλότοι που βρίσκονται κοντά στη σύνταξη, παρά οι νεότεροι. Σε αυτό μπορεί να παίζει σημαντικό ρόλο η ανάπτυξη της στρατηγικής, μίας δεξιότητας που απαιτεί εμπειρία. Με αυτή την έννοια μπορούμε να κατανοήσουμε και τις περιπτώσεις ηλικιωμένων που προοδεύουν ακαδημαϊκά. Απέναντι στη φθίνουσα πορεία της μνήμης αντιτάσσεται η ανάπτυξη της οργάνωσης και της στρατηγικής ικανότητας. Επίσης, ας μην ξεχνάμε ότι πρόκειται για ηλικιωμένους, ο εγκέφαλος των οποίων δεν έχει προσβληθεί από νόσο.

– Έχετε ασχοληθεί εκτενώς με παράγοντες που επηρεάζουν την πρόληψη και την καθυστέρηση της εξέλιξης της Νόσου Αλτσχάιμερ. Ποιες είναι αδρά οι συμβουλές σας;

Ενώ παλαιότερα πιστεύαμε ότι τα εγκεφαλικά κύτταρα δεν αναπαράγονται –σε αντίθεση με όργανα που διατηρούν αναπαραγωγική ικανότητα, όπως για παράδειγμα το ήπαρ–, σήμερα γνωρίζουμε ότι σε ορισμένες περιπτώσεις υπάρχει νευρογένεση, βλάστηση νέων εγκεφαλικών κυττάρων. Γνωρίζουμε ακόμη ότι η πλαστικότητα του εγκεφάλου είναι πολύ δυναμική. Αλλάζουν συνεχώς οι συνδέσεις και τα κυκλώματα που δημιουργούνται. Αυτές οι δυνατότητες, που μας αποκαλύπτονται τα τελευταία χρόνια, επικουρούν στο ότι μπορούμε να ανακτούμε κάποιες λειτουργίες.

Σε αυτές τις νέες γνώσεις στηριζόμενοι, μιλάμε για πρόληψη και καθυστέρηση της άνοιας μέσω της αύξησης των νοητικών εφεδρειών για τις οποίες σήμερα γίνεται πολύς λόγος. Ξέρουμε από μελέτες ότι αυτοί που έχουν περισσότερες εφεδρείες μπορούν να καθυστερήσουν την έλευση του προβλήματος.

Ο Νίκος Σκαρμέας. Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος

Η μόρφωση, τα πιο απαιτητικά κοινωνικά επαγγέλματα, οι κοινωνικές και σωματικές δραστηριότητες, η διατροφή βοηθούν σε αυτό. Αν έχω 10 νευρώνες στον εγκέφαλο κι εσείς έχετε 20 και έχουμε βλάβες τύπου Αλτσχάιμερ στον εγκέφαλό μας, θα εκδηλώσω πιο γρήγορα τη νόσο γιατί θα έχω λιγότερες εφεδρείες από εσάς.

Φανταστείτε τις εφεδρείες σαν hardware. Επειδή όμως είναι και θέμα συνάψεων και δικτύων –το software του εγκεφάλου– σας δίνω ένα άλλο παράδειγμα: Μπορεί να έχουμε από 100 νευρώνες ο καθένας μας, αλλά μεγαλύτερο απόθεμα νοητικό θα έχει ένας από τους δυο μας, αυτός που θα έχει τα πιο οργανωμένα και τα πιο αποτελεσματικά δίκτυα. Στην ουσία, δηλαδή, θα κερδίσει όχι την απουσία των εγκεφαλικών βλαβών τύπου Αλτσχάιμερ, αλλά την καθυστέρηση της έλευσης των συμπτωμάτων της άνοιας. Μπορεί τα δίκτυα, οι συνδέσεις να είναι πιο οργανωμένες και αποτελεσματικές, οπότε αυτές λειτουργούν ως εφεδρείες.

Η σωματική δραστηριότητα είναι ένας από τους παράγοντες που επηρεάζουν τις εφεδρείες. Δεν είμαστε βέβαιοι για τον τρόπο με τον οποίο επιδρά, δεν τα ξέρουμε όλα. Σχετίζεται με τα νευροπροστατευτικά γονίδια και εκφράσεις γονιδίων, μειώνει τη φλεγμονή, μειώνει την αντίσταση στην ινσουλίνη, προφυλάσσει από αγγειακές βλάβες κ.λπ. Φαίνεται πώς είναι πολλοί οι προστατευτικοί μηχανισμοί και όχι μόνο ένας.

ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ Η ΣΤΙΓΜΙΑΙΑ ΑΦΗΡΗΜΑΔΑ ΑΝΗΣΥΧΗΤΙΚΗ. ΑΝ ΟΜΩΣ ΣΒΗΣΤΕΙ ΑΠΟ ΤΗ ΜΝΗΜΗ ΜΑΣ ΕΝΑ ΓΕΓΟΝΟΣ, ΚΑΙ ΑΥΤΟ ΔΕΝ ΣΥΜΒΕΙ ΜΟΝΟ ΜΙΑ ΦΟΡΑ, ΘΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΟ ΔΙΕΡΕΥΝΗΣΟΥΜΕ.

– Υπάρχουν μοντέλα διατροφής που ενισχύουν την εγκεφαλική λειτουργία;

Η παραδοσιακή μεσογειακή διατροφή ενδεχομένως να δρα προστατευτικά. Ποια μεσογειακή διατροφή, όμως; Όχι η σύγχρονη «εκδυτικοποιημένη» εκδοχή της, αλλά η λιτή, σχεδόν φτωχική διατροφή φυτικού βασικά περιεχομένου που ακολουθούσαν οι άνθρωποι της ελληνικής επαρχίας μέχρι και τη δεκαετία του 1960. Πολλά λαχανικά και φρούτα, όσπρια ξηροί καρποί, λίγες φορές πουλερικά και ψάρι, σπάνια κρέας και γλυκά.

Δεν είναι κόπος να ακολουθήσεις αυτή τη διατροφή στη ζωή σου, να την εντάξεις στη ρουτίνα σου. Δεν με «χαλάει» να φάω μπάμιες, για παράδειγμα. Και τα Χριστούγεννα θα προτιμήσω τα μελομακάρονα από το cheesecake. Είναι τόσο σοφά μελετημένα τα υλικά των παραδοσιακών μας γλυκισμάτων: μέλι, λάδι, αλεύρι και ξηροί καρποί.

Ο Νίκος Σκαρμέας. Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος

– Ο ύπνος είναι «υπερτροφή» για τον εγκέφαλο;

Από μελέτες γνωρίζουμε ότι η στέρηση ύπνου παίζει σημαντικό ρόλο στην εναπόθεση του β΄ αμυλοειδούς, της βασικής βλάβης του εγκεφάλου στη νόσο Αλτσχάιμερ. Ακόμη, ο καλός ύπνος ενισχύει τη μάθηση, καθώς στη διάρκεια του βαθέως ύπνου γίνεται η εμπέδωση της γνώσης. Έχουν γίνει πολλές μελέτες πάνω σε αυτό. Αν κάποιος πρέπει να διαβάσει δέκα ώρες για να καλύψει ένα μέρος της εξεταστικής ύλης, είναι προτιμότερο να διαβάζει μία ώρα για δέκα μέρες, παρά δέκα ώρες σε μία μέρα, και ο λόγος είναι η παρεμβολή του ύπνου.

– Ξεχνάμε τα κλειδιά μας, ξεχνάμε πού παρκάραμε, ξεχνάμε ονόματα… Πότε να ανησυχούμε;

Όταν μας διαφεύγουν γεγονότα. Δεν είναι η στιγμιαία αφηρημάδα ανησυχητική. Είναι αναμενόμενο να ξεχνάμε ονόματα. Ο κόσμος που μας περιβάλλει γίνεται ολοένα και μεγαλύτερος κι εμείς αποκτούμε ολοένα και μεγαλύτερη κινητικότητα: Αλλάζουμε δουλειές, κατοικίες, γνωρίζουμε συνεχώς νέα πρόσωπα είτε διά ζώσης, είτε μέσω των κοινωνικών δικτύων. Αν, όμως, σβηστεί από τη μνήμη μας ένα γεγονός, και αυτό δεν συμβεί μόνο μία φορά, θα πρέπει να το διερευνήσουμε. Συνήθως αυτό γίνεται αντιληπτό από το περιβάλλον, όχι από το ίδιο το άτομο που ξεχνά.

ΟΛΑ ΞΕΚΙΝΟΥΝ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΓΚΕΦΑΛΟ. ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΧΕΙΣ ΤΑΧΥΠΑΛΜΙΑ, ΝΑ ΙΔΡΩΝΕΙΣ, ΝΑ ΧΑΝΕΙΣ ΤΟΝ ΥΠΝΟ ΣΟΥ ΟΤΑΝ ΕΡΩΤΕΥΕΣΑΙ -ΟΛΑ ΑΥΤΑ ΤΑ ΔΙΑΤΑΖΕΙ Ο ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ.

– Για να παρηγορηθούμε οι πολυάσχολοι και ξεχασιάρηδες λέμε ότι γίνεται ένα αυτόματο «delete» σε άχρηστες πληροφορίες, όταν έχουμε πολλά στο μυαλό μας.

Βασική λειτουργία του εγκεφάλου είναι η εξοικονόμηση ενέργειας προκειμένου να στρέφει την προσοχή του στο σημαντικό. Σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να ξεχνάμε και τα ονόματα, όπως σας είπα και πιο πριν. Ο εγκέφαλος πάντα έχει στρατηγικές εστίασης της προσοχής στο σημαντικότερο.

– Το στρες και η κατάθλιψη έχουν σχετιστεί κατά καιρούς με την εμφάνιση της νόσου Αλτσχάιμερ.

Οι μελέτες αυτές δεν είναι τόσο μεγάλες ώστε να αποφανθούμε με βεβαιότητα ότι το άγχος και η κατάθλιψη είναι αιτίες εμφάνισης της νόσου. Δεν αποκλείεται όμως. Αυτό που σίγουρα γνωρίζουμε είναι ότι η νόσος αυτή καθαυτή μπορεί να προκαλέσει το άγχος και την κατάθλιψη.

– Τελικά το ήρεμο μυαλό ήρεμα σκέφτεται;

Όλα, στα όριά τους, καταρρέουν. Ακόμη και το νερό, αν το καταναλώσει κανείς σε μεγάλη ποσότητα, προκαλεί δηλητηρίαση. Το ίδιο συμβαίνει και με το υπέρμετρο άγχος. Σε αποδεκτά όρια, όταν για παράδειγμα νιώθουμε άγχος πριν τις εξετάσεις ή πριν από έναν αγώνα στον οποίο παίρνουμε μέρος, είναι δημιουργικό, σε βάζει σε κατάσταση ετοιμότητας. Ανταποκρίνεσαι δηλαδή στο fly-or-fight. Όταν όμως είναι σε ακραία, μη διαχειρίσιμη μορφή, σε παραλύει κυριολεκτικά.

Ο Νίκος Σκαρμέας. Φωτογραφία: Ανδρέας Σιμόπουλος

– Η επιστήμη σας αγγίζει φιλοσοφικά ζητήματα. Σας έχει απασχολήσει η ύπαρξη της ψυχής; Είναι η ψυχή μας τελικά μια εγκεφαλική «λειτουργία»;

Η φιλοσοφία της επιστήμης έχει περάσει από στάδια όπου υπήρχε ο δυϊσμός ψυχή-σώμα και απόψεις ότι οι νοητικές λειτουργίες προκύπτουν από τον εγκέφαλο. Οτιδήποτε συναισθηματικό και νοητικό είναι σε μεγάλο βαθμό αποτέλεσμα βιολογικών εγκεφαλικών λειτουργιών. Το ξέρουμε σε πολύ ικανοποιητικό βαθμό.

Μπορεί η συγκίνηση να κάνει την καρδιά μας να χτυπάει γρήγορα, αλλά για το καρδιοχτύπι αυτό η «εντολή» έχει ξεκινήσει από τον εγκέφαλο.

– Δεν ερωτευόμαστε με την καρδιά μας, δηλαδή;

Κάποια στιγμή, η Αμερικανική Ακαδημία Νευρολογίας είχε προτείνει την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου να δείχνουμε εγκεφάλους και όχι καρδιές. Είναι «αδικία» για την νευρολογία η σύνδεση του συναισθήματος με την καρδιά. Όλα ξεκινάνε από τον εγκέφαλο. Μπορεί να έχεις ταχυπαλμία, να ιδρώνεις, να ζεσταίνεσαι, να χάνεις τον ύπνο σου όταν ερωτεύεσαι – όλα αυτά τα διατάζει ο εγκέφαλος.

– Η μνήμη είναι το σπίτι των αναμνήσεων, που είναι τόσο σημαντικές για τη ζωή μας. Ποια παιδική σας ανάμνηση δεν έχει σβήσει;

Αυτό που λέμε «παιδικές αναμνήσεις» είναι ένα μείγμα αυτού που έχει πραγματικά συμβεί με αυτό που εμείς νομίζουμε ότι συνέβη, μία false memory, που συχνά δημιουργείται από τις διηγήσεις τρίτων. Αυτό που μπορώ να πω με βεβαιότητα είναι ότι ο τόπος των παιδικών μου αναμνήσεων μοιράζεται ανάμεσα στο Ζυγοβίτσι της Αρκαδίας και την Πάλαιρο της Λευκάδας, όπου περνούσα τα παιδικά μου καλοκαίρια. Αληθινή και δυνατή ανάμνηση να παίζω μπάλα με τους φίλους στην αλάνα στους Αμπελόκηπους, πίσω από το σχολείο και τον Παναθηναϊκό, νεανική και παντοτινή αγάπη.

– Από το 10ο λύκειο Αμπελοκήπων περάσατε στην Ιατρική Αθηνών, όπου σήμερα είστε καθηγητής Νευρολογίας. Μεγάλος σταθμός το πανεπιστήμιο Columbia, όπου διδάξατε. Είστε ένα σπάνιο παράδειγμα όπου το brain drain έγινε brain gain.

Έλειπα δεκαπέντε χρόνια. Ήθελα να επιστρέψω, παρά τις εξαιρετικές συνθήκες έρευνας που είχα εκεί και φυσικά και το οικονομικό όφελος. Και δεν το έχω μετανιώσει, παρόλο που η χώρα μας λόγω έλλειψης πόρων δεν δίνει την έμφαση που θα έπρεπε στο κομμάτι της έρευνας. Κατανοώ όμως όλους εκείνους τους επιστήμονες που δεν γυρίζουν στην πατρίδα.

– Γιατί επιστρέψατε;

Για τον νόστο, που περιγράφει ο Όμηρος και ο Κούντερα. Αν φύγεις πολύ νέος δεν έχεις προλάβει να χτίσεις σημαντικές φιλίες κι έχεις έναν μαγνήτη λιγότερο να σε τραβήξει πίσω. Αλλά οι δικοί μου μαγνήτες ήταν πολλοί και δυνατοί.

Υστερόγραφο

Η συνάντηση αυτή με οδήγησε στα ράφια γειτονικού βιβλιοπωλείου να αναζητώ τα παρακάτω αναγνώσματα:

• Όλιβερ Σακς, «Ο άνθρωπος που μπέρδεψε τη γυναίκα του με ένα καπέλο». Μετάφραση: Κώστας Πόταγας. Εκδόσεις Άγρα.
• Μίλαν Κούντερα, «Η άγνοια». Μετάφραση: Γιάννης Η. Χάρης. Εκδόσεις Εστία.