ΤΟ «ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΜΗΔΕΙΑΣ»: ΠΩΣ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΘΥΜΑΤΑ

Τι είναι το περιβόητο «σύνδρομο της Μήδειας»; Από πού πηγάζει και πώς ερμηνεύεται; Η ψυχοθεραπεύτρια και σύμβουλος οικογένειας Ελευθερία Έρη Κεχαγιά αναλύει το σύνδρομο που έχει κατακλύσει την επικαιρότητα, σε μια προσπάθεια κατανόησης του τι συμβαίνει γύρω μας.

Η ιστορία είναι γνωστή. Η Μήδεια ερωτεύεται τον Ιάσονα, αρχηγό της Αργοναυτικής εκστρατείας, και τον βοηθά να αποκτήσει το χρυσόμαλλο δέρας. Ο Ιάσονας την εγκαταλείπει για την κόρη του βασιλιά Κρέοντα. Η Μήδεια, για να εκδικηθεί την προδοσία του, προχωράει σε μια σειρά εγκλημάτων, κρατώντας για το τέλος το πιο αποτρόπαιο: τη δολοφονία των δύο τους παιδιών.

Η ελληνική μυθολογία αναδεικνύεται σε λαμπρό πεδίο ψυχογραφικής μελέτης, όταν συνδέεται με την πραγματικότητα που όλοι βιώνουμε τις τελευταίες εβδομάδες.

Όμως, οι παιδοκτονίες δεν είναι φαινόμενο των τελευταίων χρόνων. Το «σύνδρομο της Μήδειας» ως ορολογία εμφανίζεται τον 1948, σε δημοσίευση στο Journal of Mental Science, όπου αναλύονται επτά περιπτώσεις παιδοκτονίας.

Ο ορισμός του «συνδρόμου της Μήδειας»

Το «Σύνδρομο της Μήδειας» ως όρος παραπέμπει σε μία σοβαρή ψυχικής φύσεως διαταραχή. Συγκεκριμένα, πρόκειται για ένα είδος γυναικείας διαστροφής, που στις ακραίες της μορφές εκφράζεται μέσω της βίας προς τα παιδιά είτε ενεργητικά (σωματική, ψυχολογική, σεξουαλική κακοποίηση) είτε παθητικά (παραμέληση/υπερπροστασία).

Ειδικότερα, το εν λόγω σύνδρομο πραγματεύεται τον προδομένο και απελπισμένο έρωτα μιας γυναίκας, που έχει ως καταστροφική κατάληξη την παιδοκτονία από τα ίδια της τα χέρια. Ενέργεια μιας νοσηρής προσωπικότητας, της μητέρας (και κατ’ επέκταση του συζύγου/πατέρα), που στην ουσία μόνο οργανικά έδωσε ζωή στα παιδιά της. Ψυχολογικά δεν μεταμορφώθηκε ποτέ σε μητέρα.

Το προϊόν του τοκετού της, αντίθετα, βιώνεται ως ένα αβάσταχτο φορτίο, όποτε απομακρύνεται ο σύζυγος/πατέρας. Τότε, η ίδια διακατέχεται από ασυγκράτητη επιθυμία να τον τιμωρήσει και το διαπράττει, επιβάλλοντας στο παιδί τους να «πληρώσει» για τον δικό της πόνο. Αντί να επεξεργαστεί ψυχολογικά (μέσα της) τη φόρτιση που της προκαλεί η εγκατάλειψη από τον άντρα της, καταφεύγει σε εκδήλωση (έξω της) ακραίας επιθετικότητας, χρησιμοποιώντας ως «εργαλείο» τα παιδιά τους.

Υπάρχουν, ωστόσο, και οι περιπτώσεις εκείνες που ναι μεν η μητέρα δεν θέτει σε κίνδυνο τη σωματική ακεραιότητα του παιδιού της με την έννοια του φόνου, αλλά ως σύγχρονη «Μήδεια», ανάλογα με τις μεταβολές στη διάθεσή της, φονεύει», καταστρέφει με έναν τρόπο κάθε μέρα τα παιδιά της, μέσα από αντιφατικές στάσεις της, τη νευρικότητα, την ψυχρότητα, τη στερητική, τιμωρητική, απαξιωτική και αυταρχική της λειτουργία, ή, αντιθέτως, την υπερβολική επιτρεπτικότητα και επιείκεια, χωρίς εφαρμογή σταθερών κανόνων και ορίων.

ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΠΟΥ ΚΑΚΟΠΟΙΗΘΗΚΕ ΧΘΕΣ, ΕΙΝΑΙ Ο ΓΟΝΙΟΣ ΠΟΥ ΚΑΚΟΠΟΙΕΙ ΣΗΜΕΡΑ.

Στη δεύτερη περίπτωση, μια τέτοια μητέρα επιφέρει με τη συμπεριφορά της σοβαρές συνέπειες σε ατομικό επίπεδο (στο παιδί της) και σε συλλογικό επίπεδο (στην κοινωνία) με τη δημιουργία παραχαϊδεμένων παιδιών, παιδιών με εύθραυστη και ασθενή ψυχική ανθεκτικότητα στις δυσκολίες της κάθε ηλικιακής φάσης. Παιδιών που εμφορούνται από αβάσταχτο ψυχικό βάρος και πόνο, καθώς νιώθουν «ευνουχισμένα», με χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση. Στοιχεία που κατ’ επέκταση τα οδηγούν να είναι πολύ θυμωμένα, αφού αισθάνονται ότι δεν τα καταφέρνουν.

Μία μητέρα η οποία φροντίζει τις πρωταρχικές βιολογικές ανάγκες του παιδιού της αλλά δεν είναι σε θέση να κατανοήσει τις ψυχικές, να το κοιτάξει στα μάτια, να του χαμογελάσει, να παίξει μαζί του, να το χαϊδέψει, να του καταπραΰνει τους φόβους, να απορροφήσει τα παιδικά του άγχη και ανησυχίες, να του τραγουδήσει, γίνεται μία μητέρα κακή και συναισθηματικά στερητική.

Από πού μπορεί να πηγάζει ένα τέτοιο σύνδρομο

Τεράστιο ρόλο παίζει η σχέση του παιδιού με τους γονείς και την οικογένειά του στα πρώτα χρόνια ζωής του. Διαμορφωνόμαστε ως προσωπικότητες και ξαναδιαμορφωνόμαστε από όσους μας έχουν ή δεν μας έχουν αγαπήσει. Έχει σημασία τι ταυτίσεις κάνουμε νωρίς στη ζωή και ποιες είναι οι πρώιμες εμπειρίες μας, καθώς καταγράφονται στο ασυνείδητο και γίνονται ο καμβάς του τρόπου που σχετιζόμαστε και ενεργούμε στην ενήλικη ζωή. Το παιδί που κακοποιήθηκε χθες είναι ο γονιός που κακοποιεί σήμερα. Η βίαια μητέρα έχει και η ίδια κακοποιηθεί.

Αν κάποιος είχε κακή σχέση με τους γονείς του όταν ήταν μικρός, αυξάνονται οι πιθανότητες να αναπαράγει αυτόν τον τρόπο σχετίζεσθαι και στην ενήλικη ζωή, είτε εκδηλώνοντας επιθετικότητα στους γύρω του, είτε παρουσιάζοντας αυτοκαταστροφικές τάσεις. Πρόκειται για τη διαγενεαλογία του φαινομένου της βίας. Στο «σύνδρομο της Μήδειας» τα παιδιά συνιστούν υποπροϊόντα μιας «δηλητηριώδους διαπαιδαγώγησης», με συνέπεια να εσωτερικεύουν μία άσχημη εικόνα για τον εαυτό τους, η οποία τα ακολουθεί στη συνέχεια.

ΜΙΑ ΜΗΤΕΡΑ ΜΕ «ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΜΗΔΕΙΑΣ» ΣΥΝΗΘΩΣ ΕΙΝΑΙ ΝΟΗΜΩΝ ΚΑΙ ΑΠΟΛΥΤΑ ΨΥΧΡΗ. ΦΤΑΝΕΙ ΣΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΧΩΡΙΣ ΔΙΣΤΑΓΜΟΥΣ, ΧΩΡΙΣ ΕΝΔΟΨΥΧΙΚΕΣ ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ.

Αντίθετα, μία θετική σχέση με τους γονείς βοηθά να αναπτύξουμε αισθήματα αλτρουισμού, να αντιμετωπίζουμε τους γύρω με φιλική προδιάθεση, να φερόμαστε τρυφερά και ανεκτικά στους οικείους και τα παιδιά που θα φέρουμε στον κόσμο, αλλά και να αντέχουμε τις ματαιώσεις και ανατροπές που έχει η ζωή. Η μητρική και γονεϊκή αρχική αγάπη που είχε εισπράξει κάποιος τον βοηθούν να παίρνει δύναμη, να αυτοσυγκρατείται, να μην φέρεται παρορμητικά και να διαθέτει υπομονή με την οποία επεξεργάζεται τις δυσκολίες μέχρι να βρει υγιείς λύσεις και διεξόδους, αντέχοντας προσωρινά την απογοήτευση και τον ψυχικό πόνο.

Ο μύθος του μητρικού ενστίκτου

Καταρρίπτεται, επομένως, ο μύθος του γονεϊκού και μητρικού ενστίκτου, που έβρισκε έκφραση στην έκπληκτη αναρώτηση του καθημερινού ανθρώπου: Υπάρχει μάνα που δεν αγαπά το παιδί της; Όπως ανέφερε ο ψυχαναλυτής Donald Winnicott, «όλες οι μητέρες δεν είναι οικουμενικά καλές, ούτε “αρκούντως καλές”».

Η μητέρα ίσως τελικά να είναι ο μόνος άνθρωπος στον οποίο το παιδί βλέπει τόσα διαφορετικά πρόσωπα με τόσα αντικρουόμενα συναισθήματα. Έτσι, οι πιο τρυφερές σχέσεις μας συνοδεύονται από ένα μικρό μέρος εχθρότητας.

Οι μητέρες που φθάνουν να κακοποιήσουν το παιδί τους, ουσιαστικά εκδραματίζουν με τη βίαιη συμπεριφορά τους μέσα από το σώμα του παιδιού τους εμπειρίες της δικής τους κακοποίησης, οι οποίες με την εγκυμοσύνη και τη γέννηση του παιδιού επαναδραστηριοποιούνται, χωρίς να δύνανται οι ίδιες να τις επεξεργαστούν ψυχικά.

ΤΟ «ΣΥΝΔΡΟΜΟ ΤΗΣ ΜΗΔΕΙΑΣ» ΑΦΟΡΑ ΚΑΙ ΣΤΟΥΣ ΑΝΤΡΕΣ, ΜΕ ΠΡΟΕΞΑΡΧΟΥΣΕΣ ΤΙΣ ΙΔΙΕΣ ΔΥΝΑΜΙΚΕΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΙΔΙΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ ΚΑΙ ΑΙΤΙΕΣ.

Αδυναμία ανοχής στη ματαίωση

Μια μητέρα, ειδικότερα η ψυχικά επιβαρυμένη, ταλαιπωρημένη και στερημένη, μπορεί να περιμένει από τα παιδιά της να τη στηρίξουν, να της δείξουν αγάπη και κατανόηση, να της δώσουν την ικανοποίηση που ο άντρας της δεν μπορεί να της δώσει. Μπορεί να ελπίζει ότι μέσω της μητρότητας θα ξεκινήσει από την αρχή και θα ξαναγεννηθεί.

Απογοητεύεται, όμως, καθώς το βρέφος ή το μικρό παιδί όχι μόνο δεν μπορεί να ικανοποιήσει αυτές τις ανάγκες, αλλά είναι το ίδιο απαιτητικό και υπάρχει πρωτίστως για να ικανοποιήσει το δικό του Εγώ.

Αισθάνεται τότε ευάλωτη, ένοχη, αποτυχημένη, κουρασμένη και τα εισπράττει όλα ως μία προσωπική ήττα.

Είναι και τα κλάματα του παιδιού της που δεν τα αντέχει. Επομένως, μία διέξοδος/λύση είναι είτε ο χαμός της ίδιας είτε ο χαμός του παιδιού της. Αφανίζοντας το παιδί, αισθάνεται ότι το προστατεύει από τη νοσηρότητα του μυαλού της και την αναξιοσύνη της.

Ο ρόλος του ναρκισσισμού

Η υπεροπτική γυναίκα-νάρκισσος βιώνει την απομάκρυνση του άντρα της με ένα επιπλέον αίσθημα ντροπής και ταπείνωσης, που πλήττει το Εγώ της. Νιώθει απαξιωμένη και ανεπαρκής, αφού δεν κατάφερε να τον κρατήσει, και καταλαμβάνεται από ναρκισσιστική οργή, την οποία αδυνατεί να επεξεργαστεί ψυχικά. Οπότε, την εκφορτίζει βίαια σε αυτά που θεωρεί ναρκισσιστικές προεκτάσεις της, τα παιδιά της.

Η σκληρότητα ενός γονιού που διακατέχεται από το σύνδρομο της Μήδειας αρχίζει να εκδηλώνεται με κάποια «ύποπτα» σημάδια από την παιδική ηλικία, ενώ πολλαπλά είναι τα κατορθώματά του. Είναι υπερόπτης και, όταν αποκαλυφθούν τα εγκλήματά του, «λαμβάνει όψιν ηθοποιού επί σκηνής». Συνήθως είναι νοήμων και ειρωνικός. Απόλυτα ψυχρός, αμετροεπής και φτάνει στο έγκλημα σχεδόν χωρίς δισταγμούς, χωρίς ενδοψυχικές συγκρούσεις.

Είμαστε αντιμέτωποι με μία υπερβολική ναρκισσιστική ευθραυστότητα. Ένας τέτοιος τύπος ανθρώπου μπορεί και να σκοτώσει για να σώσει το πληγωμένο του γόητρο. Την ίδια στιγμή που ζει το δράμα του, γίνεται ξεχωριστός μέσα από το έγκλημα, γράφοντας ιστορία. Τα παιδιά γίνονται το δοχείο όπου αδειάζει τις εντάσεις του.

Η ανάπτυξη του κακώς εννοούμενου ναρκισσισμού ξεκινάει από νωρίς, όταν το παιδί μαθαίνει να του δίνονται και να του επιτρέπονται όλα, πάντοτε, αμέσως και όταν τα ζητήσει. Έτσι, μεγαλώνει χωρίς να διαθέτει το σύμβολο της έλλειψης και μαθαίνει να μην συμβιβάζεται με την πραγματικότητα. Σε μία τέτοια εξέλιξη συμβάλλει ιδιαίτερα και η ασθενική στάση του πατέρα ή και η αδιαφορία του.

Το «σύνδρομο της Μήδειας» και ο ρόλος του πατέρα

Να επισημάνουμε, επίσης, τον καταλυτικό ρόλο που διαδραματίζει ο πατέρας ως τρίτο πρόσωπο, ως συμβολικός εκπρόσωπος του ηθικού νόμου και της τάξης, αλλά και ως διαμεσολαβητής και εξισορροπιστής στη δυαδική σχέση ανάμεσα στη μητέρα και στο παιδί. Ένας βασικός του ρόλος είναι να εφαρμόζει το δίκαιο, να μην «χαρίζεται» όπως η μαμά που κάνει τα χατίρια, να θέτει κανόνες και συνέπειες, και κατ’ επέκταση να καλλιεργεί τις ηθικές αναστολές στο παιδί, προκειμένου να περιορίζει τις επιθετικές ενστικτώδεις παρορμήσεις του.

Η πατρική λειτουργία βοηθά το παιδί να εξανθρωπιστεί, να κοινωνικοποιηθεί και να μάθει να αντιμετωπίζει με θάρρος τις απογοητεύσεις στη ζωή.

Ένα μεγάλο πρόβλημα αρκετών σύγχρονων κοινωνιών, θεωρώ από την πλευρά της ειδικού, είναι η απαξίωση και η αποδυνάμωση των νόμων, καθώς και η διαταραχή ή η έλλειψη ορίων. Θεωρώ κατ’ επέκταση ότι μία από τις πιο επικίνδυνες εξελίξεις στην εποχή μας είναι οι «Fatherless Societies», οι κοινωνίες με ασθενική φιγούρα του Πατέρα και έλλειψη της βαρύτητας του πατρικού λόγου. Μέχρι πρότινος, μην ξεχνάμε, βιώναμε το «όλα για την πάρτη μας», σε μία προστακτική τού να απολαμβάνουμε συνεχώς και να τα έχουμε/βρίσκουμε όλα έτοιμα και εύκολα χωρίς όρια.

Η ΥΠΕΡΟΠΤΙΚΗ ΓΥΝΑΙΚΑ-ΝΑΡΚΙΣΣΟΣ ΒΙΩΝΕΙ ΤΗΝ ΑΠΟΜΑΚΡΥΝΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΡΑ ΤΗΣ ΜΕ ΕΝΑ ΕΠΙΠΛΕΟΝ ΑΙΣΘΗΜΑ ΝΤΡΟΠΗΣ ΚΑΙ ΤΑΠΕΙΝΩΣΗΣ.

Αδυναμία να βιωθεί το πένθος

«Εμπρός καρδιά μου, αποχαιρέτα και βρες την υγειά σου!» θα έλεγε ο Hermann Hesse. Όμως, η Μήδεια δεν αποχαιρετά, δεν πενθεί, δεν δέχεται την έλλειψη, αρνείται το γεγονός ότι έχασε τον άντρα της. Θέλει να τον κρατήσει πάση θυσία. Αρνούμενη να θρηνήσει, παλινδρομεί, τρελαίνεται από οργή και με ανεπεξέργαστη, ωμή, αυτοκαταστροφική και ετεροκαταστροφική ωμότητα, φτάνει στο «όλα ή τίποτα». Με άλλα λόγια, αντί να αφήσει τον… Ιάσονα να φύγει, σκοτώνει τα παιδιά της.

Δεν είναι σε θέση να «ακρωτηριάζεται», ο ναρκισσισμός της δεν της επιτρέπει να «χάνει», θυσιάζοντας ένα «μέρος» για να σώσει το «όλον». Η επιτομή της ακαμψίας: μη δυνάμενη να πενθήσει εν μέρει, σπάει, κομματιάζεται και βουλιάζει μαζικά. Είναι πραγματικά ειρωνικό το ότι εκείνη που δεν καταδέχεται να «χάνει» καταλήγει να χάνει τα πάντα σε μια εκδήλωση της ενόρμησης του θανάτου (σε αντίθεση με την ενόρμηση της ζωής).

Ας μην παρεξηγηθούμε, όμως. Το «σύνδρομο της Μήδειας» αφορά και στους άντρες, με προεξάρχουσες τις ίδιες δυναμικές και για τους ίδιους λόγους και αιτίες.

Αντίδοτο σε αυτά; Η καλή συντροφική σχέση, που αποτελεί το ζωντανό κύτταρο και το παράδειγμα για τα παιδιά μιας οικογένειας, αρκεί βεβαίως να έχουμε την τύχη να μεγαλώσουμε από ευτυχισμένους γονείς.

Η Ελευθερία Έρη Κεχαγιά είναι ψυχοθεραπεύτρια και σύμβουλος οικογένειας.