ΤΙ ΡΟΛΟ ΠΑΙΖΟΥΝ ΣΤΙΓΜΑ ΚΑΙ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΑ ΣΤΗΝ ΨΥΧΙΚΗ ΑΣΘΕΝΕΙΑ

Τι εννοούμε λέγοντας ότι υπάρχει στίγμα στην ψυχική ασθένεια; Πώς διαφέρει από τα στερεότυπα και τι μπορούμε να κάνουμε για να το εξαλείψουμε;

«Είναι τρέλα αυτό που συμβαίνει, είναι σχεδόν σχιζοφρενικό!» Πόσο επικίνδυνη μπορεί να είναι μια φαινομενικά αθώα φράση που επαναλαμβάνουμε συχνά στην καθημερινότητά μας; Και γιατί είναι ακόμη χειρότερο, ίσως και καταστροφικό να πεις σε κάποιον που παλεύει με την αγχώδη διαταραχή ή την κατάθλιψη: «Προσπάθησε λίγο περισσότερο»; Τι σημαίνει στίγμα, πώς σχετίζεται με τα στερεότυπα, τις διακρίσεις και τις προκαταλήψεις και πώς, τελικά, βλάπτει την ψυχική μας υγεία; 

Στίγμα, στερεότυπο ή διάκριση; Ποιες είναι οι διαφορές

Η λέξη στίγμα προέρχεται από το ρήμα «στίζω» που σημαίνει «δημιουργώ ένα σημάδι σε μια επιφάνεια». Παραδοσιακά ο στιγματισμός έχει αρνητική έννοια. Έτσι, το στίγμα είναι το σημάδι της ντροπής που συνδέεται με μια συγκεκριμένη περίσταση, ποιότητα ή πρόσωπο. Το στίγμα έχει πάντοτε αρνητική χροιά και αναπτύσσεται λόγω ενός ή περισσότερων στερεοτύπων.

Το στερεότυπο είναι μια ευρέως διαδεδομένη, αλλά σταθερή και υπεραπλουστευμένη εικόνα ή ιδέα ενός συγκεκριμένου τύπου ατόμου ή πράγματος. Τα στερεότυπα, αν και συχνά λανθασμένα ή εν μέρει λανθασμένα, δεν είναι πάντα αρνητικά. 

Στην περίπτωση της ψυχικής υγείας, υπάρχει ένα στίγμα που καθιστά δύσκολο σε κάποιους ανθρώπους να αναζητήσουν επαγγελματική βοήθεια, επειδή φοβούνται μήπως κριθούν ή ντροπιαστούν με βάση την κατάσταση της υγείας τους. Το στίγμα αυτό έχει προέλθει από μια σειρά στερεοτύπων που φέρουν τους ψυχικά ασθενείς ως άτομα υστερικά, επιθετικά, αναξιόπιστα ή ανίκανα.

Το στίγμα με τη σειρά του οδηγεί στη διάκριση, την άδικη δηλαδή μεταχείριση που μπορεί να υποστεί κάποιος εξαιτίας της κατάστασης της υγείας του, του φύλου, της θρησκείας του κ.λπ. 

iStock

Ας μιλήσουμε με παραδείγματα

Στερεότυπο: Οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια είναι επικίνδυνοι. 

Προκατάληψη: Ο γείτονάς μου έχει σχιζοφρένεια. Σκέφτομαι ότι μπορεί να μου επιτεθεί και φοβάμαι.

Διάκριση: Τον αποφεύγω, τον απορρίπτω, τον περιθωριοποιώ.

Το στίγμα της ψυχικής διαταραχής δεν περιορίζεται μόνο στον ασθενή («τρελός», «ψυχοπαθής») αλλά και στην οικογένειά του («οι γονείς που έχουν το παλαβό παιδί», «η γυναίκα του ψυχοπαθή»), στις θεραπείες και στους γιατρούς («τρελογιατροί»). Η οικογένεια του ψυχικά πάσχοντα πολλές φορές κατηγορείται ότι «τον τρέλανε», τα ψυχιατρικά φάρμακα ενοχοποιούνται για σοβαρές παρενέργειες («σε κάνουν φυτό», «σου αλλάζουν το χαρακτήρα») κ.ο.κ.

Η δυναμική του στίγματος είναι τέτοια που επηρεάζει όχι μόνο ανθρώπους που έχουν άγνοια γύρω από τις ψυχιατρικές διαταραχές, αλλά ακόμα και επαγγελματίες υγείας, συγγενείς ή φίλους», αναφέρει ο ψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής Δρ Νικήτας Αρναούτογλου.

Το στίγμα στην ψυχική ασθένεια

Η ψυχική ασθένεια, όπως και η ασθένεια, έχει μια μακρά ιστορία στιγματισμού σε όλες τις κοινωνίες ανά τον κόσμο. Οι ψυχικές νόσοι έχουν θεωρηθεί κατά καιρούς «σημάδι του διαβόλου» ή «ηθική τιμωρία» και γι’ αυτό συχνά αντιμετωπίστηκαν βάναυσα – η δημιουργία οπής στο κρανίο για την απελευθέρωση των κακών πνευμάτων ήταν μια τέτοια αντιμετώπιση. Φυσικά, η βαθύτερη αιτία του στιγματισμού ήταν ο φόβος και η έλλειψη κατανόησης. 

Τι προκαλεί το στίγμα

Η χειρότερη επίπτωση του στίγματος στην ψυχική ασθένεια έχει να κάνει με την πρόληψη, τη διάγνωση και φυσικά τη θεραπεία. Διότι, πέρα από τον κοινωνικό στιγματισμό, ιδιαίτερη δυναμική έχει και ο αυτοστιγματισμός, το τι δηλαδή νιώθει ο ίδιος ο πάσχων για την κατάστασή του. Ο άνθρωπος που ντρέπεται ή φοβάται για το πώς θα εκλάβουν οι άλλοι αυτό που του συμβαίνει, δεν θα αναζητήσει βοήθεια. Σε άλλες περιπτώσεις, θα θεωρήσει ότι αυτό που του συμβαίνει είναι απλώς μια αδυναμία του χαρακτήρα του και θα συνεχίσει να βασανίζεται μόνος του. 

iStock

Συμβαίνει επίσης συχνά λόγω του στιγματισμού οι ασθενείς να διακόπτουν τη θεραπεία τους, επειδή «δεν τη χρειάζονται». Να υποκινούνται από τους συγγενείς τους να το κάνουν. Ή άλλοτε οι συγγενείς να διστάζουν να τους προτείνουν την επίσκεψη σε κάποιον ειδικό, από φόβο μην τους προσβάλλουν. 

«Η μη αναζήτηση ψυχιατρικής φροντίδας ή η διακοπή της έχει σαν συνέπεια την υποτροπή των κλινικών εκδηλώσεων και σταδιακά την εγκατάσταση χρονιότητας της νόσου που μειώνει τη θεραπευτική ανταπόκριση και δυσκολεύει τον ασθενή να επανέλθει στην πρότερη λειτουργικότητά του», αναφέρει ο Δρ Αρναούτογλου. Και τελικά, κάπως έτσι οι ασθενείς που δεν λαμβάνουν θεραπεία είναι πιθανότερο να επαληθεύσουν τα στερεότυπα και τις προκαταλήψεις, και να δημιουργηθεί αυτό που αποκαλούμε «φαύλος κύκλο του στίγματος».

Ας σταματήσουμε το στίγμα

Με την κατάθλιψη να αποτελεί μία από τις σημαντικότερες αιτίες αναπηρίας παγκοσμίως, τις αγχώδεις διαταραχές να επηρεάζουν 40 εκατομμύρια Αμερικανούς κάθε χρόνο και την αύξηση των προβλημάτων ψυχικής υγείας λόγω της πανδημίας, η ψυχική υγεία δεν πρέπει να είναι ταμπού. Είναι πιο σημαντικό από ποτέ να κατανοήσουμε τη δύναμη της γλώσσας και πώς μπορούμε όλοι να κάνουμε το καλύτερο που μπορούμε για να μειώσουμε το στίγμα. 

• Ας σταματήσουμε να χρησιμοποιούμε εκφράσεις «του τρελού» κι ας σκεφτούμε καλά προτού μιλήσουμε. 
• Ας κατανοήσουμε ότι υπάρχει «δεν μπορώ» και συμβαίνει γύρω μας καθημερινά. 
• Τα αρνητικά συναισθήματα δεν είναι ένδειξη αδυναμίας. Ας τα επιτρέψουμε. 
• Ας μην δίνουμε συμβουλές για τις οποίες δεν είμαστε ειδικοί. Είναι σημαντικό να μάθουμε να ακούμε τους ανθρώπους που μας εμπιστεύονται.

Αν (υποψιάζεσαι ότι) αντιμετωπίζεις κάποια ψυχική νόσο:

• Να θυμάσαι ότι οι ψυχικές νόσοι είναι πολύ συχνές. 
• Μην κρατάς μέσα σου τα συναισθήματά σου, μίλα στους ανθρώπους που εμπιστεύεσαι.
• Απευθύνσου σε έναν ή περισσότερους ειδικούς (για να διαλέξεις αυτόν που σου ταιριάζει) και εξήγησέ του ακριβώς τι νιώθεις.

Καθώς οι τομείς της ψυχιατρικής και της ψυχολογίας εξελίσσονται διαρκώς, κατανοώντας όλο και περισσότερο τα αίτια των ψυχικών ασθενειών και αναπτύσσοντας όλο και πιο αποτελεσματικές θεραπείες, έχουμε ελπίδες να πιστεύουμε ότι το στίγμα θα μειωθεί. Με τη δική μας όμως προσπάθεια.