ΠΩΣ ΟΙ ΣΚΕΨΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΣΕ ΒΟΗΘΗΣΟΥΝ ΝΑ ΖΗΣΕΙΣ ΚΑΛΥΤΕΡΑ

Τολμάς να κοιτάξεις τον θάνατο κατάματα; Να αναρωτηθείς τι συμβαίνει μετά; Όσο κι αν τον φοβάσαι, ο θάνατος μπορεί να γίνει εργαλείο για να ζήσεις μια καλύτερη ζωή. Στο κείμενο που ακολουθεί θα διαβάσεις γιατί και θα μάθεις μερικούς τρόπους για να το πετύχεις.

Για χιλιετίες και σε όλο τον κόσμο, οι άνθρωποι έχουν καλλιεργήσει μια σχέση με το θάνατο ως αναπόσπαστο κομμάτι μιας καλύτερης ζωής. Ένας τρόπος με τον οποίο το έχουν κάνει είναι μέσω της χρήσης του memento mori, που στα λατινικά σημαίνει «θυμήσου ότι πρέπει να πεθάνεις».

Πρόκειται για πρακτικές, αντικείμενα ή έργα τέχνης που δημιουργήθηκαν ειδικά για να υπενθυμίσουν στους ανθρώπους τον θάνατο ως μέσο ενθάρρυνσης για να ζήσουν τη ζωή που πραγματικά θέλουν πριν να είναι πολύ αργά. Σφυρηλατώντας μια σχέση με τον θάνατο, πολλοί άνθρωποι έχουν διαπιστώσει ότι, παραδόξως, ήταν σε θέση να ζήσουν πληρέστερη και πιο ουσιαστική ζωή.

Ο Steve Jobs, ο άνθρωπος πίσω από τους υπολογιστές της Apple και το iPhone, είναι ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της φιλοσοφίας του memento mori. Σε μια ομιλία του το 2005 –λίγο μετά τη διάγνωσή του με μια σπάνια μορφή καρκίνου του παγκρέατος– ο Jobs μοιράστηκε ότι, από την εφηβεία του, κοιταζόταν στον καθρέφτη κάθε πρωί και αναρωτιόταν: Αν σήμερα ήταν η τελευταία μέρα της ζωής μου, θα ήθελα να κάνω αυτό που πρόκειται να κάνω σήμερα; Αν η απάντηση στην ερώτηση ήταν «Όχι» για πολλές συνεχόμενες ημέρες, τότε θα έκανε μια αλλαγή.

«Ο θάνατος είναι η καλύτερη εφεύρεση της ζωής. Το να θυμάμαι ότι θα πεθάνω σύντομα είναι το πιο σημαντικό εργαλείο που έχω βρει για να με βοηθήσει να κάνω τις σημαντικές επιλογές στη ζωή μου. Επειδή σχεδόν τα πάντα –όλες οι προσδοκίες, όλη η υπερηφάνεια, όλος ο φόβος της αμηχανίας ή της αποτυχίας– εξαφανίζονται μπροστά στον θάνατο, αφήνοντας μόνο αυτό που είναι πραγματικά σημαντικό», είπε σε μια ομάδα πτυχιούχων.

Ο θάνατος ως αντικείμενο της φιλοσοφικής αναζήτησης

Ο Jobs δεν ανακάλυψε τον τροχό όσον αφορά τη φιλοσοφική αυτή θεώρηση του θανάτου. Το είχαν κάνει πολύ πιο παλιά οι αρχαίοι φιλόσοφοι, με πρώτο τον Σωκράτη, ενώ το καλλιέργησαν στα επόμενα χρόνια στοχαστές και θρησκείες διαφόρων πολιτισμών.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

«Φιλοσοφία είναι η μελέτη του θανάτου»: αυτός είναι ο ορισμός που έδινε ο Πλάτων στην επιστήμη την οποία υπηρέτησε. «Si vis vitam para mortem» έλεγαν οι Ρωμαίοι, πράγμα που σημαίνει: «αν θέλεις ζωή, να ετοιμάζεσαι για θάνατο».

«Θέλεις να ζήσεις με τον καλύτερο δυνατό τρόπο; Την πιο άρτια, την πιο χαρούμενη ζωή; Την πιο έντιμη, την πιο ευτυχισμένη, γιατί θα πεθάνεις μια μέρα και θα τη χάσεις, να ετοιμάζεσαι, να είσαι έτοιμος κάθε στιγμή για τον θάνατο. Να προβληματίζεσαι, να αντλείς δηλαδή το νόημα, από την προβληματική σου με τον θάνατο.

»Η ζωή μας, η ζωή καθενός, είναι μία ανοιχτή δυνατότητα. Όλα μπορούν να μας συμβούν. Είναι ένα πλαίσιο δηλαδή, ένας στίβος από πιθανότητες. Ένα είναι βέβαιο. Αυτό δεν είναι πιθανό. Ούτε δυνατό. Είναι ασφαλές. Είναι απόλυτο. Εδώ θα σιωπήσει κάθε σχετικιστική φυσική. Ποιο; Το γεγονός ότι μια μέρα θα πεθάνω». Με αυτά τα λόγια άρχιζε τις παραδόσεις του στη Φιλοσοφική Αθηνών τη δεκαετία του 1990 ο καθηγητής Δημήτρης Λιαντίνης, και όποιος τις παρακολούθησε είναι αδύνατον να τις ξεχάσει.

Ο Carl Jung (1875-1961), ιδρυτής της αναλυτικής ψυχολογίας, πίστευε ότι, ακόμη και για τους μη θρησκευόμενους ανθρώπους, η ενατένιση του θανάτου είναι σημαντική. Υποστήριξε ότι η συμφιλίωση με τη θνησιμότητα είναι ένα από τα πιο σημαντικά καθήκοντα της ζωής από τη μέση ηλικία και μετά, και ότι η ανάπτυξη της προσωπικής κατανόησης του ατόμου είναι απαραίτητη για την ψυχολογική ευημερία.

Μπορεί να γίνει ο θάνατος εργαλείο για μια καλύτερη ζωή;

Προσπαθώντας να αντιμετωπίσω τις δικές μου σκέψεις για τον θάνατο, ανακάλυψα την Joanna Ebenstein, επιμελήτρια τέχνης, φωτογράφο, γραφίστρια και συγγραφέα που ασχολείται με αυτή τη θεματική.

Η Ebenstein ξεκίνησε το 2007 ένα έργο με τίτλο Morbid Anatomy, αφιερωμένο στους τόπους όπου τέμνονται η τέχνη, ο θάνατος και ο πολιτισμός. Αν και άρχισε με τη μορφή blog, εξελίχθηκε για να συμπεριλάβει εκθέσεις, ταινίες, βιβλία, ερευνητική βιβλιοθήκη και διάφορα εκπαιδευτικά προγράμματα.

Σήμερα, αποτελεί επίσης μια κοινότητα, ένα μέρος για ανθρώπους σε όλο τον κόσμο που επιθυμούν να μιλήσουν ή να αναπτύξουν μια θετική σχέση με τον θάνατο και τη θνησιμότητα. Για τη δημιουργία της, σημαντικός σταθμός στάθηκε το πρώτο lockdown της πανδημίας Covid-19, κατά το οποίο η Ebenstein πρόσφερε ένα διαδικτυακό workshop με τίτλο: «Φτιάξτε το δικό σας Memento Mori».

Η ίδια λέει ότι εμπνεύστηκε από τη συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, μια στιγμή στην οποία ο θάνατος απαιτούσε την προσοχή μας με έναν τρόπο που δεν είχε εδώ και δεκαετίες, και την αντιμετώπισε ως πρόσκληση για να αναπτύξουμε μια σχέση με τη θνητότητά μας. Όλη η διδακτική της εμπειρία συμπυκνώνεται σήμερα στο βιβλίο της Memento Mori: The Art of Contemplating Death to Live a Better Life (2024).

5 βήματα για να το διαπιστώσετε

Το βιβλίο προσφέρει επίσης δεκάδες πρακτικές ασκήσεις που έχουν σχεδιαστεί για να βοηθήσουν καθέναν από εμάς να σφυρηλατήσει μια προσωπική σχέση με τον θάνατο, να μειώσει τον φόβο του και να αποσαφηνίσει τι σημαίνει για τον ίδιο μια καλή ζωή. Παρακάτω, μοιραζόμαστε μερικές από τις πρακτικές συμβουλές της που ίσως βοηθήσουν κι εσάς.

1. Αναλογιστείτε τις ιδέες σας για τον θάνατο

Κανείς δεν ξέρει με βεβαιότητα τι συμβαίνει αφού πεθάνουμε. Είναι φυσικό να φοβόμαστε το άγνωστο, ειδικά όταν αυτό το άγνωστο είναι τόσο μυστηριώδες και αναπόφευκτο. Αλλά μια άλλη φυσική αντίδραση στο άγνωστο είναι η περιέργεια. Μια μελέτη που διεξήγαγε ο ψυχολόγος Coltan Scrivner και οι συνεργάτες του διαπίστωσε ότι οι άνθρωποι που διαθέτουν «νοσηρή περιέργεια», δηλαδή εκείνοι που ενδιαφέρονται για θέματα όπως ο θάνατος και οτιδήποτε μακάβριο, έχουν μεγαλύτερη ανθεκτικότητα σε απειλητικές ή τρομακτικές καταστάσεις. 

Προσπαθήστε να έχετε περιέργεια για διαφορετικές απόψεις σχετικά με τον θάνατο, να αισθανθείτε μια αίσθηση θαυμασμού εκτός από φόβο. Ένα σημαντικό πρώτο βήμα για να ανοίξετε το μυαλό σας σε άλλους τρόπους σκέψης είναι να αποκαλύψετε τις παρούσες πεποιθήσεις σας και τις πιθανές πηγές τους. Ακολουθούν ορισμένες ερωτήσεις για να ξεκινήσετε. Προσπαθήστε να απαντήσετε όσο το δυνατόν γρηγορότερα, χωρίς υπερβολική σκέψη.

• Τι σας είπαν οι γονείς σας ότι συμβαίνει μετά το θάνατο, όταν ήσασταν παιδιά;
• Ποια είναι η πρώτη σας ανάμνηση από τον θάνατο; Ήταν κατοικίδιο, παππούς, φίλος;
• Αν ήταν πρόσωπο, σας κάλεσαν στην κηδεία; Πώς ήταν η εμπειρία; Πώς θα μπορούσε να έχει επηρεάσει τον τρόπο που σκέφτεστε τον θάνατο σήμερα;
• Τι υπαγορεύει η θρησκεία και ο πολιτισμός της χώρας σας για το θάνατο και το τι συμβαίνει μετά; Σας φαίνονται αληθινές αυτές οι ιδέες; Μπορούν να κάνουν τον κόσμο μας καλύτερο;

2. Εξερευνήστε λιγότερο γνωστές ιδέες για τον θάνατο

Διαβάστε για τους τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι που ζουν σε άλλους πολιτισμούς ή εποχές έχουν προσεγγίσει τον θάνατο. Πολλοί από εμάς σήμερα προσβλέπουμε στην επιστήμη για να εξηγήσουμε τη ζωή, τον θάνατο και όλα τα ενδιάμεσα. Για τη συντριπτική πλειοψηφία των προγόνων μας, ωστόσο, οι αλήθειες της ζωής και του θανάτου βρίσκονταν στη μυθολογία και τη θρησκεία. Οι παραδόσεις ενός άλλου πολιτισμού μπορεί να αναδιαμορφώσουν την άποψή σας για το θάνατο.

«Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΕΙΝΑΙ Η ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΕΦΕΥΡΕΣΗ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. ΤΟ ΝΑ ΘΥΜΑΜΑΙ ΟΤΙ ΘΑ ΠΕΘΑΝΩ ΣΥΝΤΟΜΑ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟ ΕΡΓΑΛΕΙΟ ΠΟΥ ΕΧΩ ΒΡΕΙ ΓΙΑ ΝΑ ΚΑΝΩ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΜΟΥ». – Steve Jobs

Ο νομπελίστας συγγραφέας Octavio Paz γράφει: «Η λέξη θάνατος δεν προφέρεται στη Νέα Υόρκη, στο Παρίσι, στο Λονδίνο, επειδή καίει τα χείλη. Ο Μεξικανός, αντίθετα, είναι εξοικειωμένος με τον θάνατο, αστειεύεται γι' αυτόν, τον χαϊδεύει, κοιμάται μαζί του, τον γιορτάζει. Είναι ένα από τα αγαπημένα του παιχνίδια και η πιο σταθερή αγάπη του».

Πράγματι, στο Μεξικό, οι εικόνες του θανάτου είναι πανταχού παρούσες. Βλέπει κανείς κρανία και σκελετούς στους πίνακες της Φρίντα Κάλο και του Ντιέγκο Ριβέρα, στις πινακίδες για μπαρ και εστιατόρια, ενώ κατά τη διάρκεια της μεξικανικής γιορτής της Día de Muertos (Ημέρα των Νεκρών), που νοείται ως μια ιδιαίτερη στιγμή, όταν οι ψυχές των νεκρών αγαπημένων περνούν χρόνο με τους ζωντανούς, οι οικογένειες συγκεντρώνονται στο νεκροταφείο για να καθαρίσουν και να διακοσμήσουν τους τάφους των προγόνων τους. Στην Ιαπωνία γίνεται κάτι αντίστοιχο.

Με αυτά τα παραδείγματα κατά νου, επιλέξτε έναν πολιτισμό –που είναι ίσως μέρος της δικής σας οικογενειακής κληρονομιάς ή απλά κεντρίζει την περιέργειά σας– και κάντε κάποια έρευνα σχετικά με τις παραδόσεις και τις πεποιθήσεις του θανάτου.

3. Γράψτε τη δική σας νεκρολογία

Στόχος αυτής της άσκησης είναι να αποκαλύψετε πληροφορίες για τον εαυτό σας που διαφορετικά δεν θα ήταν διαθέσιμες. Η συγγραφέας μάς καλεί να δούμε τη ζωή μας από μια άλλη οπτική, σα να έχει μόλις τελειώσει. Αν είχατε ζήσει τη ζωή των ονείρων σας, πώς θα μπορούσε να διαβαστεί η νεκρολογία σας; Γράψτε γρήγορα, χωρίς υπερβολική σκέψη, και επιτρέψτε στον εαυτό σας να χρησιμοποιήσει στο έπακρο τη φαντασία του.

«Η ΣΥΜΦΙΛΙΩΣΗ ΜΕ ΤΗ ΘΝΗΣΙΜΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΠΟ ΤΑ ΠΙΟ ΣΗΜΑΝΤΙΚΑ ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ ΑΠΟ ΤΗ ΜΕΣΗ ΗΛΙΚΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑ». – Carl Jung

Όταν τελειώσετε, σκεφτείτε τι γράψατε. Αυτή η δραστηριότητα αποκάλυψε όνειρα ή φιλοδοξίες που σας εξέπληξαν; Εάν ναι, ποιες είναι αυτές; Θα μπορούσατε να κάνετε ένα πρώτο βήμα προς την υλοποίηση κάποιας; Για παράδειγμα, εάν η νεκρολογία σας αναφέρει ότι ήσασταν συγγραφέας 6 μυθιστορημάτων αλλά δεν ασχολείστε με το γράψιμο, θα μπορούσατε να αφιερώνετε μισή ώρα κάθε πρωί για να γράψετε;

4. Καλλιεργήστε ευγνωμοσύνη για τη ζωή

«Εδώ και χρόνια, κάθε βράδυ ασκώ ένα είδος καθημερινής τελετουργίας ευγνωμοσύνης. Λίγο πριν κοιμηθώ και όσο είμαι ξαπλωμένη στο κρεβάτι, με τα μάτια κλειστά, παίρνω μερικές βαθιές ανάσες. Στη συνέχεια, για μια αργή, πλήρη αναπνοή (εισπνοή και εκπνοή), δίνω ευχαριστίες για κάτι που εκτίμησα ότι συνέβη εκείνη την ημέρα. Το κάνω αυτό 5 φορές κάθε βράδυ, σε συνδυασμό με 5 αναπνοές. Τα πράγματα που εκτιμώ είναι μερικές φορές αρκετά απλά, όπως ο υπέροχος καιρός, αλλά μπορεί επίσης να περιλαμβάνουν πιο αξιοσημείωτα συμβάντα», αναφέρει η Joanna Ebenstein. Αυτή η άσκηση ευγνωμοσύνης μπορεί επίσης να γίνει καθημερινά ως γραπτή άσκηση στο ημερολόγιό σας.

5. Σκεφτείτε πώς η αντιμετώπιση του επικείμενου θανάτου μπορεί να αλλάξει τη ζωή σας

Στο βιβλίο της The Top Five Regrets of the Dying: A Life Transformed by the Dearly Departing (2011), η Αυστραλή νοσοκόμα Bronnie Ware γράφει για όσα έμαθε δουλεύοντας για χρόνια στον τομέα της παρηγορητικής φροντίδας με ασθενείς τελικού σταδίου. Οι πιο συνηθισμένες τύψεις τους περιλάμβαναν την υπερβολική εστίαση στη δουλειά, το να μην έχουν διατηρήσει επαφή με τους φίλους τους και την έλλειψη θάρρους να ζήσουν μια ζωή πιστή στις δικές τους αξίες. Έχοντας αυτό κατά νου, ρωτήστε τον εαυτό σας μερικές ερωτήσεις σχετικά με τη ζωή σας:

• Αν πέθαινες σήμερα, τι θα μετάνιωνες που έκανες ή δεν έκανες στη ζωή σου;
• Πώς θα άλλαζες τη ζωή σου αυτή τη στιγμή, αν μάθαινες ότι έχεις 5 χρόνια ζωής; Έναν χρόνο; Μία μέρα;

Γράψτε τις απαντήσεις που σας έρχονται αυθόρμητα στον νου και στη συνέχεια εξετάστε αν μπορείτε να κάνετε ορισμένες αλλαγές.

Σαν επίλογος

Η οικοδόμηση μιας καλύτερης σχέσης με τον θάνατο είναι μια διά βίου διαδικασία. Η αντιμετώπιση της πραγματικότητας και των άγνωστων πτυχών του θανάτου μπορεί να μας βοηθήσει να μάθουμε να ανεχόμαστε όλα αυτά που δεν μπορούμε να ελέγξουμε, να συμβιώνουμε με το μυστήριο της ζωής και να εξακολουθούμε να εκτιμούμε τη ζωή που μας έχει δοθεί. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, να μας κάνει να φοβόμαστε λιγότερο στην ιδέα του.

Ας επιτρέψουμε στον εαυτό μας να είναι περίεργος για τη θνητότητα, ας την προσεγγίσουμε με ταπεινότητα, αντιμετωπίζοντάς την ως το μυστήριο που πάντα ήταν και συνεχίζει να είναι. Ίσως με αυτόν τον τρόπο να βρούμε ομορφιά και αξία σε πράγματα που δεν φανταζόμασταν. Ίσως ανακαλύψουμε τις δικές μας αξίες και ίσως εμπνευστούμε να ζήσουμε καλύτερα.