ΓΙΑΤΙ Ο ΚΟΣΜΟΣ ΠΙΣΤΕΥΕΙ ΣΤΙΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΣΥΝΩΜΟΣΙΑΣ;

Δεν υπάρχει εποχή στην καταγεγραμμένη ιστορία χωρίς θεωρίες συνωμοσίας, καθώς πάντα γοήτευαν τους ανθρώπους. Ποιοι ψυχολογικοί παράγοντες σχετίζονται τελικά με την πίστη σε αυτές και ποιες καταστάσεις τροφοδοτούν τη συγκεκριμένη τάση;

Όλοι έχουμε κάποιον φίλο που «μεταξύ σοβαρού και αστείου» θα αναφέρει μια τραβηγμένη εξήγηση για κάποιο γεγονός, συνήθως για θέματα όπως η κλιματική κρίση, η πολιτική, η υγεία ή η τεχνολογία. Για κάποιους, οι συνωμοσίες είναι η απάντηση σε όλα όσα συμβαίνουν στον κόσμο.

Τι είναι ο συνωμοσιολογικός ιδεασμός;

Σε γενικές γραμμές, οι θεωρίες συνωμοσίας αναφέρονται σε αιτιώδεις εξηγήσεις των γεγονότων που αποδίδουν την ευθύνη σε μια ομάδα ισχυρών ατόμων (οι συνωμότες), οι οποίοι λειτουργούν μυστικά για να διαμορφώσουν κρυφά σχέδια που ωφελούν τους ίδιους και βλάπτουν το κοινό καλό.

Οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να μην είναι πάντα ψευδείς, αφού σε ορισμένες περιπτώσεις κάποιες μικρές ομάδες πράγματι συνωμοτούν για να εξυπηρετήσουν τα συμφέροντά τους. Ωστόσο, ως επί το πλείστον οι θεωρίες συνωμοσίας βασίζονται σε πρόχειρη σκέψη και παρουσιάζουν σενάρια που είναι ανακριβή.

Οι θεωρίες συνωμοσίας βασίζονται σε τρία βασικά στοιχεία:

1. συνωμότες,
2. κρυφά σχέδια,
3. κακοβουλία κατά των άλλων ή της κοινωνίας.

Αυτή η «συνταγή» ισχύει είτε οι θεωρίες συνωμοσίας αποδειχθούν αληθινές είτε όχι. Ο συνωμοσιολογικός ιδεασμός, επομένως, αναφέρεται σε μια τάση υποστήριξης των θεωριών συνωμοσίας. Ως ιδεασμός ορίζεται ο σχηματισμός έμμονων ιδεών και σκέψεων που (συνήθως) ταλαιπωρούν κάποιο άτομο.

Οι θεωρίες συνωμοσίας φαίνεται να αυξάνονται σε συχνότητα σε περιόδους έντονης αβεβαιότητας, όπως κατά τη διάρκεια πολέμων, οικονομικών κρίσεων, φυσικών και βιολογικών καταστροφών.

Παράλληλα, η συνωμοσιολογική σκέψη ανθεί κατά την περίοδο μαζικών και ταχέων πολιτικών και κοινωνικών αλλαγών, οι οποίες διαταράσσουν την προσπάθεια ορισμένων ανθρώπων να εξηγήσουν τη νέα πραγματικότητα αξιοποιώντας τη δεδομένη κοσμοθεωρία τους. Συχνά, οι άνθρωποι απορρίπτουν μια πραγματικότητα που δεν μπορούν να ερμηνεύσουν, να αιτιολογήσουν ή να ελέγξουν, καταφεύγοντας σε απλοϊκές εξηγήσεις ως ασπίδα απέναντι σε δυσκολίες που υπερβαίνουν τις δυνατότητές τους.

Αντίστοιχα, ο τεράστιος όγκος πληροφοριών σε συνδυασμό με την παραπληροφόρηση και τα fake news (ψευδείς ειδήσεις) που εντοπίζονται στο διαδίκτυο ή σε μέσα ενημέρωσης αμφίβολης εγκυρότητας φαίνεται να σχετίζονται με την υιοθέτηση θεωριών συνωμοσίας.

Ακόμη, η ανάπτυξη των θεωριών συνωμοσίας ευδοκιμεί όταν υπάρχει δυσπιστία ως προς την πολιτική ηγεσία ή μπορεί να αποτελεί αποτέλεσμα πολιτικής και οικονομικής αναταραχής. Γενικότερα, η έλλειψη εμπιστοσύνης προς τους θεσμούς αποτελεί ισχυρό κίνητρο για την υιοθέτηση συνωμοσιολογικών πεποιθήσεων.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Ποιοι ψυχολογικοί παράγοντες σχετίζονται με την πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας;

Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι ένα σύνθετο φαινόμενο που απαιτεί τη διερεύνηση ποικίλων παραγόντων, όπως κοινωνικών, ψυχολογικών, πολιτικών, ιστορικών και πολιτιστικών.

Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρίας (American Psychological Association - APA), οι άνθρωποι είναι πιο επιρρεπείς στο να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας λόγω ενός συνδυασμού προσωπικών χαρακτηριστικών και κινήτρων.

Η μετα-ανάλυση της Αμερικανικής Ψυχολογικής Εταιρίας εξέτασε τις πιο κοινές μεταβλητές που σχετίζονται με τον συνωμοσιολογικό ιδεασμό, εστιάζοντας κυρίως στα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Σύμφωνα με την επικεφαλής συγγραφέα της έρευνας, Shauna M. Bowes, προηγούμενες έρευνες σχετικά με το τι οδηγεί τους υποστηρικτές των θεωριών συνωμοσίας είχαν ως επί το πλείστον εξετάσει ξεχωριστά την προσωπικότητα και τα κίνητρα.

Η παρούσα μελέτη είχε ως στόχο να εξετάσει αυτούς τους παράγοντες μαζί, ώστε να καταλήξει σε μια πιο ενιαία περιγραφή λόγων για τους οποίους οι άνθρωποι πιστεύουν στις θεωρίες συνωμοσίας.

Για το σκοπό της έρευνας, οι ερευνητές ανέλυσαν δεδομένα από 170 μελέτες με περισσότερους από 158.000 συμμετέχοντες, κυρίως από τις Ηνωμένες Πολιτείες, το Ηνωμένο Βασίλειο και την Πολωνία. Επικεντρώθηκαν σε μελέτες που μετρούσαν τα κίνητρα των συμμετεχόντων ή τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας που σχετίζονται με τη συνωμοσιολογική σκέψη.

Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι οι άνθρωποι με ορισμένα χαρακτηριστικά προσωπικότητας, όπως η αίσθηση ανταγωνισμού προς τους άλλους και τα υψηλά επίπεδα παράνοιας, ήταν πιο επιρρεπείς στο να πιστεύουν σε θεωρίες συνωμοσίας. Όσοι πίστευαν έντονα στις θεωρίες αυτές ήταν επίσης πιο πιθανό να είναι ανασφαλείς, παρανοϊκοί συναισθηματικά ασταθείς, παρορμητικοί, καχύποπτοι, αποσυρμένοι, χειριστικοί, εγωκεντρικοί και εκκεντρικοί.

Σε γενικές γραμμές, τα ευρήματά τους αποκάλυψαν ότι οι δείκτες ψυχοπαθολογίας (π.χ. παράνοια) παρουσιάζουν ισχυρότερη συσχέτιση με τον συνωμοσιολογικό ιδεασμό από ό,τι τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας φυσιολογικής εμβέλειας (π.χ. εξωστρέφεια). Αν και κατατοπιστική, η μετα-ανάλυση δεν προσφέρει ένα σαφές θεωρητικό πλαίσιο για τον συνωμοσιολογικό ιδεασμό, γεγονός που δυσχεραίνει την αξιοποίηση των ευρημάτων της για μελλοντικές έρευνες.