ΠΙΣΤΕΥΕΙΣ ΟΤΙ ΤΑ ΞΕΡΕΙΣ ΟΛΑ;

Εύκολα αναγνωρίζεις πόσο ενοχλητικό είναι να δηλώνει κανείς γνώστης ενός αντικειμένου ενώ έχει παντελή άγνοια. Πόσο σίγουρος είσαι, όμως, ότι δεν αφορά κι εσένα το σύνδρομο Dunning-Kruger;

Στις 6 Ιανουαρίου του 1995, ο McArthur Wheeler και ο Clifton Earl Johnson εισέβαλαν οπλισμένοι και λήστεψαν δύο τράπεζες στο Pittsburgh των Η.Π.Α. Η σύλληψή τους ήταν θέμα χρόνου, αφού τα πρόσωπά τους δεν ήταν καλυμμένα. Είχαν απλώσει σε αυτά χυμό λεμονιού γιατί πίστευαν ότι αφού ο χυμός λεμονιού μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αόρατο μελάνι, θα μπορούσε και να αποτρέψει το σκανάρισμα των προσώπων τους από τις κάμερες ασφαλείας της τράπεζας – θα έκανε, δηλαδή, και τα πρόσωπά τους αόρατα. Θα μπορούσε να αποτελεί σκηνή από την ταινία «Ο Ηλίθιος κι ο Πανηλίθιος», θα σκεφτείς, όμως είναι απόλυτα βγαλμένο απ’ τη ζωή.

Δεν είναι λίγοι οι άνθρωποι που έχουν την τάση να πιστεύουν ότι οι γνωστικές τους ικανότητες είναι υψηλότερες από ό,τι πραγματικά είναι. Τους συναντάμε καθημερινά, όχι μόνο στις δουλειές μας αλλά και στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, όταν μετατρέπονται σε γιατρούς, οικονομολόγους, γεωλόγους και δικαστές προκειμένου να πουν τη γνώμη τους επί παντός επιστητού. Το φαινόμενο ονομάζεται Dunning-Kruger και αποτελεί μία γνωστική προκατάληψη που ενώ μας είναι εύκολο να αναγνωρίσουμε στους άλλους, σπάνια παραδεχόμαστε στον εαυτό μας.

Τι είναι το φαινόμενο Dunning-Kruger

Το φαινόμενο Dunning-Kruger ονομάστηκε έτσι από τους ψυχολόγους-ερευνητές του Πανεπιστημίου Καρνέλ που το εντόπισαν, το 1999. Μην μπορώντας να πιστέψουν την ανοησία των δύο ληστών που αναφέραμε, αποφάσισαν να διεξάγουν σειρά μελετών, προκειμένου να καταλάβουν πώς μπορεί κανείς να έχει τόσο λανθασμένη κρίση για τις γνώσεις και τις ιδέες του.

Κατέληξαν στο ότι ορισμένα άτομα χαμηλών γνώσεων και δεξιοτήτων –και όχι απαραίτητα χαμηλού IQ– έχουν αυτή τη μεταγνωστική αδυναμία: μια εσωτερική ψευδαίσθηση, μια ανεπάρκεια στο να αξιολογούν ορθά την ικανότητά τους.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

Το φαινόμενο Dunning-Kruger είναι το ακριβώς αντίθετο του «συνδρόμου του απατεώνα» (imposter syndrome), σύμφωνα με το οποίο άτομα υψηλών επιδόσεων, ικανοτήτων ή ειδίκευσης υποτιμούν τα επιτεύγματά τους, ή υποθέτουν εσφαλμένα ότι καθήκοντα που σε αυτούς φαίνονται εύκολα είναι εξίσου εύκολα και για τους άλλους.

Όπως αναφέρουν στην έρευνά τους οι δύο ειδικοί, το αποτέλεσμα οδηγεί σε μια εσωτερική ψευδαίσθηση τους ανειδίκευτους και μια εξωτερική παρεξήγηση τους ειδικούς: «Η λανθασμένη εκτίμηση του ανίκανου προκύπτει από μία πλάνη που αφορά τον εαυτό του, ενώ η λανθασμένη εκτίμηση του εξαιρετικά ικανού προκύπτει από μία πλάνη που αφορά τους άλλους».

Γιατί ορισμένοι αδαείς πιστεύουν ότι τα ξέρουν όλα;

Γιατί σε ορισμένους ανθρώπους είναι τόσο δύσκολο να αναγνωρίσουν την ανεπάρκειά τους και να μιλούν ή να λειτουργούν με μεγαλύτερη σεμνότητα και αυτοσυγκράτηση; Οι Dunning και Kruger απαντούν ότι το φαινόμενο αυτό πηγάζει από κάτι που αποκαλούν «διπλή επιβάρυνση»: Τα άτομα αυτά δεν είναι μόνο ανίκανα. Η ανικανότητά τους τούς στερεί την πνευματική δυνατότητα να συνειδητοποιήσουν πόσο αδαή είναι. Είναι, δηλαδή, τόσο άσχετα, που δεν μπορούν ούτε την ίδια την ασχετοσύνη τους να αντιληφθούν. Έτσι, τα άτομα αυτά:

• Υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους.
• Αδυνατούν να αναγνωρίσουν τις ικανότητες και τις γνώσεις των άλλων.
• Αδυνατούν να αναγνωρίσουν τις αποτυχίες και την ασχετοσύνη τους.

Οι δύο ερευνητές υποστηρίζουν πως καθένας μπορεί κάποια στιγμή να είναι ευάλωτος σε αυτή την κατάσταση. Καθένας μας μπορεί να θεωρήσει ότι τα ξέρει όλα σε έναν τομέα και να ανακαλύψει αργότερα πόσο λάθος έκανε. Συμβαίνει ενίοτε σε διακεκριμένους επιστήμονες, που πιστεύουν π.χ. ότι μπορούν να είναι και καλοί συγγραφείς, μα στην πορεία ανακαλύπτουν κενά στη γραμματική ή την ορθογραφία τους. Το βλέπουμε κατά κόρον όταν κανείς έχει μερική γνώση για κάτι και θεωρεί ότι είναι αρκετή για να βασίσει την άποψή του – πράγμα εξαιρετικά επικίνδυνο όταν μέσω της άποψης αυτής προσπαθεί να επηρεάσει κι άλλους.

Όπως λένε οι ίδιοι οι Dunning και Kruger, «δεν φταίει το Εγώ μας που μας εμποδίζει να δούμε τις αδυναμίες μας. Οι άνθρωποι συνήθως παραδέχονται τις ελλείψεις τους όταν τις εντοπίσουν. Και ίσως αυτός να είναι και ο λόγος που άτομα υψηλής εξειδίκευσης έχουν λιγότερη αυτοπεποίθηση για τις ικανότητές τους: Επειδή ξέρουν αρκετά για να καταλάβουν ότι υπάρχουν πάρα πολλά ακόμα που δεν ξέρουν». «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα», όπως αποδίδεται στον Σωκράτη.

Πώς ξεπερνιέται το σύνδρομο Dunning-Kruger;

Υπάρχει τρόπος κάποιος αδαής να αναγνωρίσει την ασχετοσύνη του και να γλιτώσει έτσι την αρνητική έκθεση; Σύμφωνα με τον Dunning, όλοι είμαστε «μηχανές δυσπιστίας»: είμαστε επιρρεπείς στο φαινόμενο αυτό, όμως το να μάθουμε περισσότερα για το πώς λειτουργεί το μυαλό και πόσο εύκολα μπορεί να σφάλλει αποτελεί σίγουρα ένα βήμα προς την βελτίωση τέτοιων μοτίβων.

Ο ίδιος προσθέτει ότι καθώς οι άνθρωποι μαθαίνουν περισσότερα για ένα αντικείμενο, αρχίζουν να αναγνωρίζουν τις ελλείψεις στις γνώσεις και τις ικανότητές τους. Όσο περισσότερα μαθαίνουν και γίνονται ειδήμονες σε αυτό, τόσο αρχίζουν να αυξάνονται ξανά τα επίπεδα αυτοπεποίθησής τους.

Με λίγα λόγια, για να προσπεράσεις το σύνδρομο Dunning-Kruger και να έχεις πιο ρεαλιστική κρίση για τις ικανότητές σου:

– Συνέχιζε να μαθαίνεις και να εξασκείσαι

Αντί να θεωρείς ότι τα ξέρεις όλα, απλά συνέχισε να σκάβεις όλο και πιο βαθιά. Όταν αρχίσεις πραγματικά να ξέρεις αρκετά, πιθανότατα θα συνειδητοποιήσεις πόσα ακόμα έχεις να μάθεις.

– Ζήτα τη γνώμη των άλλων

Μη διστάζεις να ζητήσεις την εποικοδομητική κριτική ανθρώπων που εμπιστεύεσαι. Ίσως να μην ακούσεις πάντα αυτό που θα ήθελες, αλλά τα σχόλιά τους θα αποδειχθούν πολύτιμα στο να γνωρίσεις καλύτερα τον εαυτό σου και να τον προστατεύσεις τόσο από λάθη όσο και από την αρνητική έκθεση.

– Αμφισβήτησε αυτά που ξέρεις

Ακόμα κι όταν ακούσεις την κριτική των άλλων, μπορεί να σου είναι πιο εύκολο να δίνεις σημασία μόνο σε αυτά που επιβεβαιώνουν όσα ήδη ξέρεις (αυτό ονομάζεται και «προκατάληψη επιβεβαίωσης» και συμβαίνει συχνά στους ερευνητές που θέλουν να διεξάγουν ένα συγκεκριμένο αποτέλεσμα, αγνοώντας τις πληροφορίες που λένε το αντίθετο). Προσπάθησε να μειώσεις αυτή την τάση αμφισβητώντας διαρκώς τις απόψεις και τις προσδοκίες σου, αναζητώντας πληροφορίες που καταρρίπτουν τις ιδέες σου. Κράτα αυτό που έλεγε ο Κομφούκιος: «Η πραγματική γνώση είναι να ξέρεις την έκταση της άγνοιας».