ΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΣΕ ΑΝΗΣΥΧΗΣΕΙ ΣΤΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΣΟΥ (ΑΝΑ ΗΛΙΚΙΑ)

Αν και κάθε παιδί είναι διαφορετικό, υπάρχουν ορισμένα κοινά σημάδια που πρέπει να προβληματίσουν τους γονείς και να τους κάνουν να επισκεφτούν έναν ειδικό. Τα σημάδια αυτά μπορεί να διαφέρουν ανά ηλικία και καλό είναι να τα γνωρίζεις. Μία οικογενειακή ψυχοθεραπεύτρια τα παρουσιάζει.

Η διαδρομή της ανάπτυξης του ανθρώπου είναι ένα μακρύ ταξίδι στο οποίο μερικές φορές συναντάς κάποια εμπόδια, κάποιες αποκλίσεις. Μπορεί κανείς καθώς αναπτύσσεται να χάσει τον δρόμο του για λίγο και να τον ανακτήσει αργότερα. Μπορεί επίσης να συμβεί ένα παιδί να πάρει λίγο περισσότερο χρόνο σε κάποια σημεία της διαδρομής. Ή μπορεί κατά τη διάρκεια αυτού του ταξιδιού να αισθάνεται φοβισμένο, περίεργο, χαμένο, ενθουσιασμένο, βιώνοντας εναλλασσόμενα συναισθήματα, καθώς αναζητά τρόπους να συνδεθεί με τους «σημαντικούς άλλους».

Πρόκειται για καταστάσεις στις οποίες ένα παιδί –στη σχολική και κυρίως στην προεφηβική και εφηβική ηλικία– προσπαθεί να πειραματιστεί με τη νέα και πρόσφατα κεκτημένη αυτονομία του. Επίσης, αρκετές φορές στην πορεία μπορεί να συναντήσει γεγονότα τα οποία δεν είναι ακόμη σε θέση να εντάξει στην ψυχική του ισορροπία (π.χ. πένθος για τον παππού του, χωρισμός, επεισόδιο βίας, εκφοβισμός) και ίσως να μην μπορεί καν να μιλήσει για αυτά. Εν ολίγοις, δεν είναι πάντα όλα τόσο γραμμικά και απλά όσο θα επιθυμούσαμε κυρίως εμείς, οι γονείς.

Σε αυτό το μακρύ ταξίδι, οι γονείς προσπαθούμε να καθοδηγήσουμε και να συνοδεύσουμε τα παιδιά μας, αλλά δεν είναι εύκολη υπόθεση: μερικές φορές μπορεί να παρατηρήσουμε ανεξήγητες αλλαγές στη διάθεση, τη συμπεριφορά, τις διαπροσωπικές σχέσεις του παιδιού μας, αλλαγές που σηματοδοτούν ότι κάτι έχει συμβεί, ότι υπάρχει πρόβλημα που είναι σημαντικό να αντιμετωπιστεί, προκειμένου να συνεχιστεί η ανάπτυξη με τον πιο υγιή τρόπο.

iStock

Για ένα παιδί, το να μιλήσει για τη δυσφορία του –μικρή ή μεγάλη– δεν είναι εύκολο. Μερικές φορές, ειδικά όταν τα παιδιά είναι ακόμη μικρά, μπορεί να είναι δύσκολο να «σκεφτούν» και να «νιώσουν» ξεκάθαρα κάτι ως δυσφορία ή να το ορίσουν έτσι. Και συχνά εξακολουθεί να είναι δύσκολο ακόμα και για έναν έφηβο να καταλάβει τι συμβαίνει μέσα του.

Αντίθετα, είναι πιο συνηθισμένο η δυσφορία να εκφράζεται μέσω μη λεκτικής επικοινωνίας, όπως στη συμπεριφορά, με αλλαγές διάθεσης και άλλα συμπτώματα. Είναι σημαντικό οι γονείς να μην υποτιμούν αυτά τα σημάδια: δεν είναι απλές ιδιοτροπίες, είναι συχνά η επικοινωνία μιας δυσκολίας, μιας δυσφορίας, ενός προβλήματος που πρέπει να ακούσουμε και να αποδεχτούμε. Αφού τα σημάδια ακουστούν και γίνουν αποδεκτά, θα μπορέσουμε να παρέμβουμε για να στηρίξουμε το παιδί μας και να το βοηθήσουμε να ξεπεράσει τις μικρές ή μεγάλες δυσκολίες που μπορεί να συναντήσει.

Πώς εκφράζει ένα παιδί τη δυσφορία του ανάλογα με την ηλικία

Ανάλογα με την ηλικία του παιδιού ή του νεαρού ατόμου, η επικοινωνία της ενόχλησης θα μπορούσε να συμβεί:

• Σε παιδιά πρώτης σχολικής και σχολικής ηλικίας, κυρίως μέσω του σώματος (αλλαγές στον κύκλο ύπνου-εγρήγορσης, ενούρηση, εγκόπριση, επίμονοι και ανεξήγητοι πόνοι στο στομάχι ή πονοκέφαλοι κ.λπ).
• Σε προέφηβους και εφήβους, κυρίως μέσω της συμπεριφοράς (διατροφικές διαταραχές, διαταραχές συμπεριφοράς με χαρακτηριστικά απροσεξίας, εσωστρέφειας, ανησυχίας ή επιθετικότητας).

Πώς θα αναγνωρίσετε τα σημάδια της ψυχολογικής δυσφορίας;

Ανάμεσα στα διάφορα σημάδια δυσφορίας που είναι σημαντικό να ληφθούν υπόψη, μερικά από τα κύρια είναι:

• Αλλαγές στη διάθεση και εναλλαγές (π.χ. η διάθεση του παιδιού αλλάζει και χαρακτηρίζεται από επίμονη θλίψη και απόσυρση ή από υπερκινητικότητα και διέγερση).
• Αλλαγές στη συμπεριφορά (π.χ. το παιδί ή ο έφηβος αρχίζει να ενεργεί επιθετικά, παρουσιάζει αυξανόμενη υπερκινητικότητα, αλλαγές στη διατροφική συμπεριφορά κ.λπ.)
• Ψυχοσωματικές διαταραχές και ξαφνικά σωματικά προβλήματα (π.χ. επαναλαμβανόμενος πόνος στο στομάχι ή πονοκέφαλος, χωρίς εμφανή οργανική αιτία).
• Διαταραχές του ύπνου.
• Εκδήλωση ή επιδείνωση φοβιών και φόβων.
• Εκδήλωση υπερβολικής διέγερσης και άγχους (π.χ. υπερβολικό άγχος κατά την είσοδο στο σχολείο, όταν πρέπει να απομακρυνθεί από τους γονείς του).
• Άγχος που δυσχεραίνει τις σχέσεις με τους άλλους, τόσο στον ελεύθερο χρόνο όσο και στις σχολικές δραστηριότητες.
• Διέγερση και άγχος στη σχολική τάξη.
• Παλινδρόμηση σε συμπεριφορές προηγούμενων αναπτυξιακών φάσεων (π.χ. βρέχει ξανά το κρεβάτι ενώ δεν το είχε κάνει για λίγο, ξαφνικό αίτημα προσοχής την ώρα του ύπνου, του φαγητού κ.λπ.).
• Σχολικές και μαθησιακές δυσκολίες (π.χ. ξαφνική πτώση της σχολικής επίδοσης, παρά την προσπάθεια).
• Δυσκολίες στις σχέσεις με άλλους (με συνομηλίκους ή/και ενήλικες, π.χ. δυσκολία κοινωνικοποίησης, απομόνωση, απόσυρση).

iStock

Αυτές οι ερωτήσεις θα σας βοηθήσουν να αναγνωρίσετε τα σημάδια

Για να εντοπίσουμε τυχόν σημάδια ψυχολογικών προβλημάτων και δυσφορίας στα παιδιά κατά τη σχολική ηλικία και την εφηβεία, είναι απαραίτητο να έχουμε κατά νου το εξής: το ίδιο σύμπτωμα μπορεί να συνδεθεί με διαφορετικούς τύπους αιτιών και η ίδια αιτία μπορεί να εκδηλωθεί μέσω πολύ διαφορετικών συμπτωμάτων.

Οι ακόλουθες ερωτήσεις μπορεί να βοηθήσουν στην καλύτερη κατανόηση της κατάστασης:

1. Έχει αλλάξει η συμπεριφορά του παιδιού (είτε με προφανή λόγο είτε χωρίς);
2. Πόσο καιρό συμβαίνει αυτή η αλλαγή; Μόνο για λίγες μέρες ή για εβδομάδες και μήνες; Πολλά προβλήματα συμπεριφοράς υποχωρούν από μόνα τους. Ωστόσο, εάν επιμείνουν για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα, μπορεί να υπάρχει ψυχολογικό πρόβλημα.
3. Πόσο πόνο βιώνει το παιδί; Εάν το επίπεδο αγωνίας είναι υψηλό και επιμένει για μεγάλο χρονικό διάστημα, αυτό πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη και να αντιμετωπιστεί.
4. Μπορεί μια αγχωτική κατάσταση να εκτονωθεί με κάποιο τρόπο ή οι δοκιμασμένες στρατηγικές δεν βοηθούν στο ξεμπλοκάρισμα της κατάστασης και στη μείωση της πίεσης;
5. Μήπως το παιδί αποσύρεται όλο και περισσότερο και παραμελεί τα χόμπι του, τις επαφές με φίλους, ή τα απορρίπτει εντελώς για αρκετές εβδομάδες;

Τι πρέπει να θυμάστε πάντα

Τα ψυχολογικά προβλήματα σε παιδιά ή εφήβους δεν είναι εύκολο να αναγνωριστούν, για διάφορους λόγους. Συχνά, η δυσφορία παίρνει μια ρευστή, ευμετάβλητη μορφή.

Ένα παιδί 3 ετών, ένα 6χρονο, ένα προ-έφηβο ηλικίας 11-12 ετών και ένα παιδί 16-17 ετών θα έχουν εντελώς διαφορετικές ικανότητες να περιγράψουν πώς αισθάνονται. Για παράδειγμα, ένα μικρό παιδί θα εκφράσει την ψυχολογική του κατάσταση μέσω μη λεκτικών καναλιών. Ίσως μέσα από το παιχνίδι και το σχέδιο. Αντίθετα, ένας έφηβος θα εκδηλώσει τυχόν ψυχολογικά προβλήματα, κυρίως ως προς τη δράση και τη συμπεριφορά στο οικογενειακό και σχολικό-κοινωνικό πλαίσιο.

Το σώμα και το μυαλό είναι δύο όψεις ενός συνόλου. Και, κυρίως, στην αρχή της ψυχικής ζωής ό,τι αφορά τη μία πλευρά, ψυχική ή σωματική, έχει επιπτώσεις και στην άλλη. Αυτή η αμοιβαία επιρροή μεταξύ βιολογικής και ψυχολογικής πλευράς συνδέει όλους τους εξελικτικούς τομείς του ατόμου σε μια δυναμική ισορροπία.

Για παράδειγμα, σε ένα παιδί, η συναισθηματική κατάσταση μπορεί να έχει επίδραση στις γνωστικές του ικανότητες και, ως εκ τούτου, στις σχολικές του επιδόσεις. Απλώς σκεφτείτε πόσο δύσκολο είναι, ακόμη και για έναν ενήλικα, να συγκεντρωθεί στο διάβασμα, ενώ τον απασχολεί κάτι άλλο. Ή, όταν βρίσκεται στη μέση μιας πλημμύρας συναισθημάτων έντονων, όπως εκείνου του θυμού.

Τι μπορεί να σας εμποδίσει να δείτε τα σημάδια εγκαίρως;

Οι περισσότεροι γονείς έχουν μια φυσική αντίσταση στη σκέψη της ψυχολογικής δυσφορίας του παιδιού τους. Ελπίζουν συχνά ότι η ταλαιπωρία θα φύγει από μόνη της, με την πάροδο του χρόνου και την ανάπτυξη του παιδιού... Αυτό όμως έχει ως αποτέλεσμα το παιδί να μένει μόνο με τη δυσφορία του.

Τα συμπτώματα μιας ψυχολογικά στρεσογόνου κατάστασης ενδέχεται να καλυφθούν από τις φυσιολογικές αναπτυξιακές διαδικασίες που συμβαίνουν στα παιδιά. Για παράδειγμα, ο φόβος, η λύπη, ο θυμός ή η επιθετικότητα είναι φυσιολογικές αντιδράσεις σε αυτές τις ηλικίες. Ωστόσο, από όλα αυτά μπορούν να αναπτυχθούν και ψυχολογικά προβλήματα και προβλήματα συμπεριφοράς, καθιστώντας έτσι απαραίτητη την περαιτέρω υποστήριξη.

Η εφηβεία, κατά την οποία ο εγκέφαλος αλλάζει δραματικά, μπορεί επίσης να σας «μπερδέψει». Μερικές από αυτές τις αλλαγές παρουσιάζονται κάποιες φορές ως συμπτώματα ψυχικής ασθένειας (πχ. παρόρμηση, εναλλαγές συναισθημάτων). Ωστόσο, αποτελούν μέρος της φυσιολογικής ανάπτυξης που συμβαίνει κατά τη μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενήλικη ζωή.

Ποια είναι τα κρίσιμα αναπτυξιακά στάδια κατά τα οποία μπορεί να παρουσιαστούν προβλήματα;

Κάθε αναπτυξιακό στάδιο αντιπροσωπεύει μια ιδιαίτερη πρόκληση. Για παράδειγμα, η μετάβαση από το νηπιαγωγείο στο σχολείο είναι ένα πολύ σημαντικό βήμα στη ζωή ενός παιδιού. Πολλά παιδιά τα καταφέρνουν, αλλά κάποια το βρίσκουν δύσκολο και χρειάζονται περισσότερη υποστήριξη από τους γονείς ή άλλα έμπιστα άτομα για να βρουν τον δρόμο τους.

Η εφηβεία χαρακτηρίζεται επίσης από βαθιές αλλαγές. Αυτές οι αλλαγές δεν αφορούν μόνο το σώμα, τις κοινωνικές σχέσεις ή τον συναισθηματικό κόσμο. Ο εγκέφαλος αλλάζει επίσης εντελώς κατά την εφηβεία.

iStock

Μπορεί να είναι χρήσιμο να παρακολουθείτε τις αλλαγές της εφηβείας και να βλέπετε τον έφηβο στο σύνολό του. Μήπως απομακρύνεται από τους γονείς του, αλλά εξακολουθεί να περνά χρόνο με φίλους και να ακολουθεί τα χόμπι που αγαπά; Τότε, δεν υπάρχει λόγος ανησυχίας. Εάν, ωστόσο, σε αντίθεση με πριν, δεν περνά πλέον χρόνο με φίλους ή εάν οι συνήθεις δραστηριότητες αναψυχής του παραμελούνται εντελώς, τότε μπορεί να υπάρχει πραγματικό ψυχολογικό πρόβλημα.

Ποια γεγονότα μπορεί να δημιουργήσουν στρες και να πυροδοτήσουν προβλήματα στο παιδί;

Υπάρχουν καταστάσεις ή εμπειρίες στη ζωή ενός παιδιού που μπορεί να είναι πολύ αγχωτικές. Μεταξύ αυτών:

• Ο χωρισμός των γονέων.
• Ο θάνατος σημαντικών ανθρώπων.
• Η περίπτωση μιας σοβαρής ασθένειας στην οικογένεια, συμπεριλαμβανομένων των ψυχικών ασθενειών.
• Μια μετακόμιση.
• Οι πρώτες εμπειρίες διάλυσης ερωτικών σχέσεων στην εφηβεία.
• Καταστάσεις εκφοβισμού στο σχολείο και στο διαδίκτυο.
• Η ισχυρή πίεση που σχετίζεται με την απόδοση και την επιτυχία, στο σχολείο, στην προπόνηση ή σε άλλους τομείς.

Τι πρέπει να κάνετε...

Αν με βάση τα παραπάνω διαπιστώσετε ότι συντρέχουν λόγοι ανησυχίας, μην τους υποτιμήσετε. Σκόπιμο είναι να δει το παιδί ένας ειδικός παιδοψυχίατρος, που μπορεί να διαγνώσει τυχόν προβλήματα και να προτείνει μια πιθανή θεραπευτική προσέγγιση.

Συχνά, εκτός από το οικογενειακό πλαίσιο, το πλαίσιο του σχολείου, του αθλητισμού ή της κοινωνικής ζωής μπορεί να βοηθήσει πολύ στον εντοπισμό μιας δύσκολης κατάστασης σε παιδιά ή εφήβους, ενθαρρύνοντας τους γονείς να μιλήσουν γι' αυτό και να απευθυνθούν σε επαγγελματία.

Ειδικά στην αναπτυξιακή ηλικία, η ψυχολογική και ψυχοθεραπευτική παρέμβαση έχει μεγάλη αξία στην πρόληψη περαιτέρω δυσκολιών. Η θεραπευτική διαδρομή του παιδιού πρέπει απαραίτητα να λαμβάνει υπόψη και τους γονείς και τη σχέση του παιδιού μαζί τους.

Αν το παιδί είναι μικρό, οι συνεδρίες μπορούν να πραγματοποιηθούν παρουσία του γονέα. Αν είναι μεγαλύτερο και εισέλθει μόνο του στη συνεδρία, οι γονείς του θα συμμετέχουν πάντα και θα ενημερώνονται για τη θεραπευτική διαδρομή με τον κατάλληλο τρόπο. Με τους εφήβους, είναι σημαντικό να διασφαλιστεί μεγαλύτερη αυτονομία από τους γονείς ακόμη και κατά τη διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας. Κάθε κατάσταση πρέπει φυσικά να αξιολογείται ξεχωριστά.

Η Σουζάνα Παπαφάγου είναι κλινική αναπτυξιακή ψυχολόγος, ψυχοθεραπεύτρια, ομαδική αναλύτρια και οικογενειακή θεραπεύτρια.