ΤΟ ΠΑΡΑΔΟΞΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑΣ: ΚΟΣΤΙΖΕΙ Ή ΑΞΙΖΕΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ;

Ήξερες ότι το να μάθεις να καταβάλλεις προσπάθεια σε έναν τομέα μπορεί να σε βοηθήσει να προσπαθήσεις σκληρά και για κάποιον άλλο στόχο;

Το να πάρουμε μια απόφαση είναι για πολλούς από εμάς μια δύσκολη διαδικασία. Είτε πρόκειται για υποχρεώσεις που πρέπει να γίνουν, είτε για αποφάσεις που αφορούν το να βελτιώσουμε τον εαυτό μας ή/και το περιβάλλον γύρω μας, παρατηρούμε συχνά ότι κάτι είναι εκεί και μας κωλύει. Μπορεί να είναι ο φόβος της αποτυχίας, η αναβλητικότητα, η έλλειψη κινήτρου ή απλά η βαρεμάρα που μας κυριεύει. Και κάπως έτσι καταλήγουμε να σπρώχνουμε ανολοκλήρωτες καταστάσεις ή προσωπικούς στόχους κάτω από το χαλάκι, γιατί δεν έχουμε συνηθίσει να καταβάλλουμε προσπάθεια.

Τι είναι το παράδοξο της προσπάθειας;

Οι επιστήμονες έχουν επιχειρήσει να μελετήσουν αυτό το φαινόμενο. Σε έρευνα που πραγματοποιήθηκε το 2018 από τον Michael Inzlicht, ψυχολόγο του Πανεπιστημίου του Τορόντο στον Καναδά, και από τους συναδέλφους του, παρουσιάστηκε το «παράδοξο της προσπάθειας» (Effort Paradox). Αναφέρουν ότι από τη μία η προσπάθεια (είτε σωματική είτε διανοητική) κοστίζει. «Αν δίνεται η επιλογή στον άνθρωπο αλλά και σε κάθε έμβιο όν να έχει το ίδιο αποτέλεσμα με λιγότερη δουλειά ή προσπάθεια, τότε θα την επιλέξει έναντι εκείνης που θεωρείται πιο απαιτητική».

Αυτή η θεωρία της «λιγότερης δυνατής προσπάθειας» του προηγούμενου αιώνα δεν επιβεβαιώνεται από σύγχρονες έρευνες. Όπως αναφέρει η γνωστική ψυχολόγος Gesine Dreisbach του Πανεπιστημίου του Regensburg στη Γερμανία, «ο άνθρωπος δεν αποφεύγει γενικά την προσπάθεια, αλλά τη σπατάλη της προσπάθειας».

Από την άλλη, παρουσιάζεται η θεωρία ότι «τείνουμε να δίνουμε αξία στις καταστάσεις για τις οποίες έχουμε καταβάλλει ενέργεια». Αν δηλαδή έχουμε καταβάλλει προσωπική προσπάθεια για την κατασκευή ή απόκτηση ενός αντικειμένου, ή για την ολοκλήρωση μιας δραστηριότητας, τότε το αποτέλεσμα αυτό έχει μεγαλύτερη αξία για μας (π.χ. τα συναρμολογούμενα έπιπλα της ΙΚΕΑ). Η προφανής αυτή σύγκρουση αποτελεί το «παράδοξο της προσπάθειας». Από τη μία δηλαδή η προσπάθεια φαίνεται να κοστίζει, οπότε επιλέγουμε να την αποφεύγουμε ή να υπολογίζουμε τα κόστη έναντι των αποδοχών, ενώ από την άλλη η ίδια ακριβώς προσπάθεια είναι τελικά αυτή που καθορίζει την αξία του αποτελέσματος.

Η προσπάθεια ανταμείβει

Μέσα από την διαδικασία της «μαθημένης εργατικότητας» (Learned Industriousness), όπως την παρουσίασε ο ψυχολόγος Robert Eisenberger το 1992, η ίδια η προσπάθεια μπορεί να γίνει ένας δευτερεύων ενισχυτής και να ανταμείβει από μόνη της. Καθώς η υψηλή προσπάθεια συνδυάζεται συστηματικά με υψηλή ανταμοιβή, συχνά δημιουργείται μια εξαρτημένη συσχέτιση και το άτομο μαθαίνει να ανέχεται την προσπάθεια στην υπηρεσία της ανταμοιβής. Μέσω αυτής της διαδικασίας, οι οργανισμοί εσωτερικεύουν την αξία που έχει το να προσπαθούν και γίνονται πιο πρόθυμοι στο να το κάνουν. Αντίστοιχα επηρεάζονται τα κίνητρά τους ως προς την ενέργεια που θα επιλέξουν να καταβάλλουν.

Φαίνεται μέσα από τις έρευνες ότι ο άνθρωπος δεν αποφεύγει να προσπαθήσει γενικώς, αλλά κρίνει αν θα καταβάλλει την απαιτούμενη κάθε φορά ενέργεια, ανάλογα με τα κίνητρά του ή την προσωπική ευχαρίστηση που θα του προσφέρει είτε η ίδια η διαδικασία της προσπάθειας είτε το αποτέλεσμά της.

Πόσο όμως να προσπαθήσεις;

Είναι αναγκαίο λοιπόν να βρεθεί η χρυσή τομή ανάμεσα στην προσπάθεια που θα είναι τόσο απαιτητική ώστε να είναι ευχάριστη και ουσιαστική για το άτομο, αλλά όχι υπερβολικά απαιτητική ώστε να προκαλεί σύγχυση. Η τομή αυτή λένε οι επιστήμονες ότι διαφέρει από άτομο σε άτομο. Το κίνητρο και οι προσωπικές προτιμήσεις επηρεάζουν το πόσο θα επενδύσει ο καθένας και για ποιο σκοπό, καθώς και το αν η προσπάθεια για τον εκάστοτε στόχο θεωρείται σπατάλη ή ουσιαστική.

Θα ήταν σίγουρα ωφέλιμο να παρακινήσουμε τον εαυτό μας λίγο παραπάνω –πάντα με στρατηγικό τρόπο, από τη στιγμή που όλοι έχουμε διαφορετικά όρια– για το πόση προσπάθεια είμαστε διατεθειμένοι να καταβάλουμε. Μέσα από αυτή τη διαδικασία και καταλαβαίνοντας πώς λειτουργεί το παράδοξο της προσπάθειας, θα μπορέσουμε να διευρύνουμε την ανοχή μας να προσπαθούμε για κάτι και να αναδιαμορφώσουμε τις ανθρώπινες σχέσεις μας πάνω στην προσπάθεια.

Δεν πρέπει να ξεχνάμε, άλλωστε, ότι οτιδήποτε κι αν κάνουμε για πρώτη φορά θα είναι δύσκολο και θα απαιτεί ενέργεια. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι δεν είμαστε καλοί σε αυτό ή ότι θα πρέπει να τα παρατήσουμε, γιατί η ίδια η διαδικασία της προσπάθειας μπορεί να μας προσφέρει κάτι. Ή μπορεί τελικά η αξία του αποτελέσματος να πηγάζει από τον προσωπικό κόπο που καταβάλαμε. Κι αυτό μπορεί να αποτελεί κίνητρο για να προσπαθήσουμε και για κάτι άλλο.

Πώς συμβάλλει η προσπάθεια στην ευημερία μας

Η έννοια της ευημερίας, λέει ο Inzlicht, συνδέεται στενά με την προσπάθεια που καταβάλλουμε. Άλλωστε, αισθανόμαστε ότι οι πράξεις μας έχουν αξία ακριβώς όταν καταβάλλουμε κάποια μορφή προσπάθειας και όχι όταν δεν παράγουμε καμία ενέργεια για κάτι. Αυτό λοιπόν μπορεί να μας βάλει σε σκέψεις ως προς το πώς αξιοποιούμε τον ελεύθερο μας χρόνο. Ή για το πώς συγκρίνουμε τις επιλογές των άλλων και την προσπάθεια που κάνουν. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι, καθώς τα όρια του καθενός είναι διαφορετικά, κάτι που θεωρείται «κόστος» σε κάποιον μπορεί να μην επηρεάζει τόσο κάποιον άλλον.

Από το να καθίσεις παθητικά μπροστά από την τηλεόραση, ίσως σε βοηθήσει να ξεκινήσεις εκείνο το χόμπι που ήθελες, ή να τελειώσεις το βιβλίο που έχεις αφήσει μισοτελειωμένο στο κομοδίνο. Οι ενέργειες αυτές θα συμβάλουν στο να αισθανθείς καλύτερα σωματικά και ψυχικά, να ευημερήσεις σε βάθος χρόνου, αν θέλεις να το διατυπώσουμε έτσι. Κάνοντας ένα βήμα τη φορά, θα δεις τον εαυτό σου πιο πρόθυμο να δοκιμάσει, να επενδύσει στον επόμενο στόχο.

Την επόμενη φορά λοιπόν που θα σκεφτείς αν αξίζει να προσπαθήσεις, θυμήσου να υπολογίσεις και την ίδια τη διαδικασία της προσπάθειας ως μέρος της ανταμοιβής, πέρα από το αποτέλεσμα.