ΕΦΗ ΜΠΙΡΜΠΑ: «ΜΑΛΛΟΝ ΕΧΟΥΜΕ ΥΠΟΤΙΜΗΣΕΙ ΤΗ ΔΙΚΗ ΜΑΣ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ»
Λίγες μέρες προτού «Η Καρδιά του Σκύλου» επιστρέψει στο θέατρο Κιβωτός, η Έφη Μπίρμπα ανοίγει τη δική της καρδιά και μιλά για τη μεγάλη στροφή του κοινού στο θέατρο στη μετά-covid εποχή, τη μοναδική σχέση της με τον Άρη Σερβετάλη και την ατομική μας ελευθερία, που είναι ζήτημα επιλογής.
Θυμάμαι να φεύγω από «Το Όνειρο ενός Γελοίου» τον χειμώνα του 2022 και να μην μπορώ να μιλήσω από όλες τις σκέψεις που είχαν γεννηθεί στο μυαλό μου. Θυμάμαι να φεύγω από τα «Βατράχια» στο Ηρώδειο το καλοκαίρι του 2023 και να λέω στην παρέα μου: «Ναι. Αυτό είναι τέχνη». Και, βέβαια, βγαίνοντας τον περασμένο χειμώνα από το θέατρο Κιβωτός όπου ανέβηκε για πρώτη φορά «Η Καρδιά του Σκύλου» (βασισμένη στη νουβέλα του Μιχαήλ Μπουλγκάκοφ, που γράφτηκε μεν το 1925, μα στη Σοβιετική Ένωση επιτράπηκε να κυκλοφορήσει το 1987) είχα μείνει για ακόμα μια φορά αποστομωμένη. Σα να είχα μόλις ξυπνήσει από όνειρο. Γιατί έτσι νιώθω ότι σκηνοθετεί η Έφη Μπίρμπα: ονειρικά. Παρόλο που η ίδια, όπως αναφέρει στη συνέντευξή μας, δεν πιστεύει στα όνειρα. «To ζητούμενο για μένα πάντα είναι το πώς η δουλειά μπορεί να διεμβολίσει το κέλυφος ενός κειμένου και να αποκαλύψει τον πυρήνα της δραματουργίας», μου λέει όταν της το αναφέρω.
Εγώ όμως γνώρισα μία καλλιτέχνιδα που υπερβαίνει την πεζότητα της καθημερινότητας. Που στην πορεία της –μέσα από τις πρώιμες υπαρξιακές της αναζητήσεις, τις σπουδές της, την πίστη της– έχει σταθερά το βλέμμα στραμμένο ψηλά. Στο φως.
Η Έφη Μπίρμπα μεγάλωσε στον Βύρωνα και στα 17 έφυγε για σπουδές στο Λονδίνο, όπου η ζωή δεν ήταν βιώσιμη οικονομικά. «Γύρισα πίσω τρία χρόνια μετά, νιώθοντας ότι αν έμενα εκεί παραπάνω θα έχανα την ψυχή μου. Σώζομαι», μου λέει. Σε αυτό συμβάλλει καθοριστικά η συνάντηση με τον πνευματικό της, τον οποίον γνωρίζει σε ένα μοναστήρι στην Αρκαδία. «Υπήρχε η σκέψη για Καλών Τεχνών και με δική του παρότρυνση δίνω εξετάσεις για τη σχολή και περνάω. Ήταν μια πολύ ωραία στιγμή, επιστεγάστηκε με την επιτυχία ότι αυτό έπρεπε να κάνω, ήταν ένα punctum» μου λέει.
Λίγα χρόνια μετά, μια ακόμα καθοριστική συνάντηση το επισφραγίζει: Μπαίνει στη ζωή της ο Άρης Σερβετάλης. Μετά ήρθε το μεταπτυχιακό της στις Ψηφιακές Μορφές Τέχνης που, όπως λέει, «με μετάλλαξε καλλιτεχνικά. Την περίοδο αυτή επικεντρώθηκα στον Μπέκετ». Η συγκυρία αυτή οδήγησε στην πρώτη τους καλλιτεχνική συνεργασία: Το 2009 η Έφη Μπίρμπα θα σκηνοθετήσει για πρώτη φορά τον Άρη Σερβετάλη στο «Άτιτλο», βασισμένο στο ραδιοφωνικό έργο «Στάχτες» του Μπέκετ. «Και κάπως έτσι φτάνουμε στο σήμερα…» μου λέει.
«Ο θεατής μέσα στο θέατρο πρέπει να συν-πάσχει»
Αυτές τις μέρες, η Έφη Μπίρμπα και ο θίασος της «Καρδιάς του Σκύλου» κάνουν εντατικές πρόβες για να επανέλθουν στο θέατρο Κιβωτός στις 17 Οκτωβρίου. «Δεν σταματώ ποτέ να δουλεύω πάνω σε μία παράσταση. Η μεγαλύτερη εργασία γίνεται κατά τη διάρκεια των παραστάσεων. Εκεί δίνω τις περισσότερες οδηγίες, “ακούω” την παράσταση. Στις καθημερινές ζυμώσεις “αυξάνεται” η δουλειά. Η παράσταση είναι ένα εμπειρικό γεγονός. Σχετίζεται με το παρόν του περφόρμερ. Δουλεύοντας προς μια πύκνωση σωματικότητας και πνευματικής διεργασίας μέσα στην παράσταση, αυτό έχει ένα μεταμορφωτικό αποτέλεσμα».
Η παράσταση ήταν διαρκώς sold-out πέρσι, λαμβάνοντας ως επί το πλείστον διθυραμβικές κριτικές, οι οποίες γενικά ενδιαφέρουν την Έφη Μπίρμπα. «Χάρη στα social μπορείς να έχεις πλέον ένα feedback, έναν καθρέφτη που σε βοηθά να καταλάβεις την τάση. Με ενδιαφέρει να καταλάβω ποια είναι η κατάσταση στη θέαση τώρα, γιατί και η θέαση εξελίσσεται, έχει μια διαδρομή μέσα σε όλα αυτά τα χρόνια».
Πόσο μάλλον στη μετά-covid εποχή, που η στροφή του κοινού προς το θέατρο είναι θεαματική. «Υπάρχει μια φοβερή δίψα. Υπάρχει και κάτι το οποίο εμένα μου αρέσει πάρα πολύ: Δεν μπορείς να καταλάβεις πώς κινείται το κοινό. Τι είναι αυτό που δημιουργεί αυτή την κίνηση; Το κοινό είναι σαν ένα κύμα. Πώς μαγνητίζεται ο θεατής από μία παράσταση, με ποιο κριτήριο; Και με ποιο κριτήριο την αποφεύγει;»
Δεν είναι ελπιδοφόρα αυτή η στροφή προς το θέατρο, προς την τέχνη; Πόσο μάλλον προς ένα έργο όπως η «Καρδιά του Σκύλου», που σε βάζει σε μια διαδικασία σκέψης, προβληματισμού; τη ρωτώ. «Είναι σαφέστατα ελπιδοφόρο, αλλά από την άλλη φανερώνει ότι ο άνθρωπος πνίγεται, χρειάζεται συνεχώς μια διαφυγή. Μοιάζει με μια φυγόκεντρη διαδικασία, να φύγει κανείς από, να αποφύγει. Να εξουδετερώσει για ένα δίωρο τη σχέση του με την πραγματικότητα. Με ανησυχεί όμως το να οδηγηθεί κανείς σε κάτι όπου θα “μηδενίσει” χωρίς κανένα κέρδος, όπου δεν θα αυξηθεί, δεν θα μετατοπιστεί.
»Στον θεατή φεύγοντας απ’ την αίθουσα θα πρέπει να έχει επιτελεστεί κάτι, να έχει συμβεί κάτι εντός του. Μια διαδικασία πνευματικής διεργασίας που απαιτεί κόπο. Ο θεατής μέσα στο θέατρο πρέπει να συν-πάσχει. Αυτό που μου συμβαίνει μετά από μια καλή παράσταση λαμβάνει χώρα στο νευρικό σύστημα. Κι αυτό δεν καταναλώνεται άμεσα. Είναι βραδύκαυστο. Δεν είναι αποτέλεσμα μιας λογικής διεργασίας, μιας ευθύγραμμης αλληλουχίας. Αυτό μ’ ενδιαφέρει περισσότερο απ’ όλα ίσως: Να συμβεί κάτι το οποίο έχει βραδεία καύση».
Η «Καρδιά του Σκύλου» είναι οπωσδήποτε ένα τέτοιο έργο: Σε αυτό ένας σκύλος χρησιμοποιείται για ένα μακάβριο κοινωνικό πείραμα. Του μεταμοσχεύονται η υπόφυση και οι όρχεις ενός νεκρού άνδρα, σε μια προσπάθεια να δημιουργηθεί το «ιδανικό μοντέλου ανθρώπου», πειθήνιου αλλά με καταγωγή σκληρή, απόλυτα συμμορφωμένου στις κοινωνικές επιταγές. Η αληθινή φύση του πλάσματος υπερνικά βέβαια τις προσδοκίες. Ακριβώς όπως στην περίπτωση της Μπέλλα, στο «Poor Things» του Γιώργου Λάνθιμου, που βγήκε πέρσι την ίδια ακριβώς περίοδο. Η καλλιτεχνική σύμπτωση ήταν μοναδική. «Η σύλληψη στα δύο έργα είναι κοινή, συνέβαινε τότε, συμβαίνει και τώρα. Είναι η επιθυμία της επιστήμης ν’ ανέβει ψηλότερα, υπερβαίνοντας τον σκοπό της χωρίς ηθικό όριο. Είναι μια πραγματικότητα, συμβαίνει τώρα που μιλάμε».
Αναφερόμαστε στην περίοδο του κορονοϊού, στην επιβολή των lockdowns, στην υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού. «Μια κατάσταση που, ευτυχώς, παρά την παθογένεια της έγινε όχημα, κατεβήκαμε στο κέντρο μας, στα σκοτάδια μας».
Ο ΜΟΝΟΣ ΤΡΟΠΟΣ ΓΙΑ RESTART ΕΙΝΑΙ Η ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ ΑΝΑΒΑΠΤΙΣΗ ΚΑΙ ΑΝΑΒΑΘΜΙΣΗ.
Στο έργο βλέπουμε και μία δυνατότητα για restart. Μια δεύτερη ευκαιρία σε ένα πλάσμα η ζωή του οποίου μοιάζει χαμένη. Υπάρχει τρόπος ένα τέτοιο restart στη ζωή μας να μην είναι καταδικασμένο; «Ο μόνος τρόπος είναι η πνευματική αναβάπτιση και αναβάθμιση. Την οποία πρέπει να επιθυμεί κανείς. Να επιθυμεί να μετατοπιστεί από μία καταγωγή».
Αυτό, συζητάμε, είναι κάτι που μπορεί να συμβεί χάρη σε ένα άτομο, «ένα πρόσωπο που θα ανοίξει την οπή με έναν τρόπο» όπως λέει η Έφη, αλλά θα πρέπει «να υπάρχει προϋπόθεση επιθυμίας. Όταν είσαι επαναπαυμένος μέσα σε μία ευδαιμονία, δεν αναζητάς. Συνήθως, μετά από έναν πόνο σφοδρό γεννιέται αυτή η επιθυμία. Γεννιέται γιατί είναι φτιαγμένος ο άνθρωπος ν’ αναζητά, είναι φτιαγμένος μέσα στην αισθητική του φωτός, όχι βολεμένος σε μια επίπλαστη ευδαιμονία».
Το φως στη ζωή της Έφης Μπίρμπα μπήκε μέσα από τον Θεό, με τη βοήθεια ενός μοναχού που για εκείνην είναι πνευματικός, πατέρας, αδερφός. «Ένας άνθρωπος που διεκδικεί τη χάρη του Θεού καθημερινά, που προσεύχεται για όλους και για τον καθένα προσωπικά. Αυτή του η ενέργεια είναι το μεγαλύτερο δώρο αυτής της σχέσης: η προσευχή, στη σιωπή».
Γιατί όμως Θεός και όχι Βούδας ή κάποια άλλη φιλοσοφική ή πολιτική θεωρία ζωής; «Πίσω απ’ όλα αυτά που αναφέρεις είναι η αναζήτηση του Θεού. Η ανάγκη του ανθρώπου είναι να σχετιστεί με το πρόσωπο του Θεού, με παρακαμπτήριες οδούς. Το λέω γιατί στη διαδρομή της προσωπικής μου αναζήτησης κατάλαβα ότι ποτέ δεν ήταν στη μόδα η Ορθοδοξία. Στο οικογενειακό μου περιβάλλον υπάρχει η επιστήμη και η πολιτική, ένα επιστημονικό, ορθολογιστικό κριτήριο. Αργότερα, μετά Χριστόν, στο περιβάλλον μου άκουγα “Τι δουλειά έχεις εσύ παιδί μου με όλα αυτά; Σε είχα για έξυπνη” . Δεν υπήρχε ποτέ στον ορίζοντά η Ορθοδοξία. Είχα μάθει να την απορρίπτω. Αυτό που όμως σίγουρα δεν μπορείς να απορρίψεις είναι η εμπειρία. Η εμπειρία της Χάριτος κατά την πρωινή επίσκεψη στην εκκλησία με το σχολείο, την 1η ώρα, αυτό το χτύπημα της Χάριτος που πλημμυρίζει ένα παιδί “καθαρό”. Αυτό δεν το ξέχασα ποτέ. Έρχεται μπροστά μου αυτή η αίσθηση, η ομορφιά».
Έφη Μπίρμπα: «Ο Άρης είναι η μούσα μου»
Στον δρόμο αυτό ακολούθησε και ο Άρης Σερβετάλης. «Αυτό που συνέβη ήταν ένα θαυμαστό γεγονός. Συναντηθήκαμε οι δύο μας και μετά συνδεθήκαμε οι τρεις μας: Ο Άρης, εγώ και ο Θεός».
Ως ζευγάρι, συμπληρώνουν αισίως 22 χρόνια μαζί. Πώς αντέχει μία σχέση που είναι ταυτόχρονα και επαγγελματική; «Είναι αγώνισμα αυτό. Το “κάθε μέρα” είναι αυτό που επιβεβαιώνει τη σχέση, δεν επιβεβαιώνεται η σχέση αυτονόητα. Είναι μια μορφή θυσίας που κανείς πρέπει να κόβει το θέλημά του σε καθημερινό επίπεδο».
Γιατί να πρέπει, όμως; τη ρωτώ. Ο έρωτας δεν είναι κάτι που θα έπρεπε να κυλά χωρίς προσπάθεια; «Γιατί δυστυχώς επαναπαυόμαστε. Και αν δεν πασχίσεις για τον άλλο αρχίζεις, και εγκιβωτίζεσαι στο “εγώ” σου. Εκεί μέσα δεν χωράει κανείς άλλος. Ο άλλος γίνεται βάρος. Λες, ωραία είμαι και μόνη μου, νιώθω πλήρης».
Και ποιο είναι το κακό σε αυτό; «Οφείλεις να είσαι πλήρης, αλλά το μαζί είναι σταυρικό. Φέρνει άλλο δώρο. Πρέπει να είσαι πλήρης μόνος σου και με τη σχέση σου με τον Θεό, αλλά το μαζί και οι τρεις είναι εμπειρία. Αυτό είναι από μόνο του μια αναβάθμιση. Οπότε, πρέπει να αναρωτηθείς: Θέλεις να είσαι μόνος σου, “πλήρης” κι επαναπαυμένος μέσα σε έναν εγωκεντρισμό, ή θέλεις να βρίσκεσαι μέσα σε μια σταυρική λειτουργία, η οποία είναι αγιοπνευματική; Γιατί, μέσα από τη θυσία χαριτώνεται ο άνθρωπος, με πνεύμα αυτοθυσίας. Αλλιώς, μέσα στον εγωκεντρισμό του δεν υπάρχει κόστος. Όλα είναι λουξ. Δεν υπάρχει έτσι χώρος να έρθει το δώρο, αφού είσαι πλήρης».
Συνεχίζουμε να μιλάμε για τη σχέση και τη συνεργασία της με τον Άρη Σερβετάλη, την οποία παρουσιάζει ως μια off-road διαδικασία. «Είναι ένα εντυπωσιακά ανομοιογενές περιβάλλον, μέσα στο οποίο ενυπάρχει μια ατόφια συγκίνηση. Εγώ συγκινούμαι στη σιωπή, έχοντας μπροστά μου, δίπλα μου τον Άρη».
Της εξομολογούμαι πως όταν είδα τα «Βατράχια» ένιωσα περισσότερο από ό,τι σε άλλες παραστάσεις τους πως ο Άρης είναι η μούσα της. Σαν να τον έκανε θεό, Βάκχο και να του είπε: Εσύ θα σώσεις την Τέχνη. Κι εκείνος το έκανε. Μου απαντά ότι ειδικά στα «Βατράχια» εκείνη ένιωσε ότι ο Άρης ήταν ισάξιος με όλους τους άλλους ηθοποιούς, και πράγματι ήταν όλοι καταπληκτικοί. «Έφτιαχναν όλοι μια παλέτα τόσο συμπληρωματική, απόλυτα συνδεδεμένοι μεταξύ τους. Αισθάνθηκα με όλους μεγάλα φορτία δύναμης και ποιότητας».
Και προσθέτει: «Ο Άρης θα είναι πάντα για εμένα ο σημαντικός. Από την άλλη, είναι αυτή η ομορφιά να μπορείς να συνομιλείς με πλάσματα σαν τον Αντώνη, τον Μιχάλη, την Ηλέκτρα, την Αλεξάνδρα, τη Χαρά, τον Σπύρο… Δεν υπάρχει ανταγωνιστική λειτουργία μέσα εκεί. Υπάρχει μια συνδεσιμότητα αδιάρρηκτη που εμφανίζεται και λάμπουν όλοι! Και το να υπάρχει ο Άρης σε αυτό το περιβάλλον τον χαριτώνει ακόμα πιο πολύ».
Συμφωνεί πάντως τελικά: «Είναι η μούσα μου».
Η συζήτησή μας με την Έφη Μπίρμπα κλείνει με μια ερώτηση σχετική και με την «Καρδιά του Σκύλου», που υπερθεματίζει την επίδραση που έχουν στον άνθρωπο οι ισχυρές δυνάμεις αυτού του κόσμου, η πολιτική, τα πειράματα της επιστήμης, της τεχνολογίας, της ιατρικής που μας κάνουν να νιώθουμε υποχείρια. Υπάρχει άραγε ελπίδα να ζήσουμε ποτέ ελεύθεροι ή αυτό είναι κάτι που θα συμβεί μετά θάνατον;
«Αυτό θα συμβεί σίγουρα μετά θάνατον, γιατί τότε αποσύρεται το σώμα και δεν είσαι πια δεσμώτης των παθών. Διακόπτεται η σχέση με την αμαρτία, οπότε ελευθερώνεσαι. Αλλά η ελευθερία είναι απόφαση, επιλογή. Αισθάνομαι ότι μάλλον έχουμε υπερεκτιμήσει τις “δυνάμεις” αυτού του κόσμου κι έχουμε υποτιμήσει τη δική μας δυνατότητα για την ελευθερία. Μεταβίβαση ευθύνης κάνουμε. Ναι, πάντα θα υπάρχει ένας ιθύνων νους που επιθυμεί να ορίσει τα πράγματα, είτε για το όφελος του χρήματος και του πλουτισμού, το μεγάλο πάθος της ανθρωπότητας, είτε για τη χειραγώγηση οποιασδήποτε μορφής. Πρέπει ν' αποφασίσουμε ποιο είναι το κέντρο της ύπαρξης. Ο φόβος του θανάτου, αυτό το πολύ ευφυές όπλο χειραγώγησης είναι το όχημα και το μότο του μοναχισμού. Γιατί; Επειδή είναι η μόνη πραγματικότητα που σε ευθυγραμμίζει με την ίσαλο γραμμή, το κέντρο της ύπαρξης. Ο θάνατος έρχεται. Αν είναι να αποσύρουμε αυτή τη σκέψη από την πραγματικότητά μας για να βεβαιώνουμε μια αθανασία επίπλαστη, είμαστε αποπροσανατολισμένοι. Είναι επιλογή η ελευθερία και δεν σχετίζεται με την γραμμικότητα της πολιτικής».
SLOW MONDAY NEWSLETTER
Θέλεις να αλλάξεις τη ζωή σου; Μπες στη λογική του NOW. SLOW. FLOW.
Κάθε Δευτέρα θα βρίσκεις στο inbox σου ό,τι αξίζει να ανακαλύψεις.
