ΛΥΟ ΚΑΛΟΒΥΡΝΑΣ: «Η ΜΗ ΜΗΤΡΟΤΗΤΑ ΕΙΝΑΙ ΕΝΑ ΑΓΚΑΘΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΤΡΙΑΡΧΙΑ»

Η μη μητρότητα ως επιλογή μοιάζει να αποτελεί αγκάθι για πολλές δυτικές κοινωνίες. Πόση αλήθεια, όμως, κρύβεται στο επιχείρημα του «μητρικού ενστίκτου»;

Όχι, δεν θέλουμε όλοι και όλες να αποκτήσουμε παιδιά. Κάποιοι/ες από εμάς είμαστε ικανοποιημένοι/ες με τη ζωή μας, χωρίς μητρότητα ή γονεϊκότητα εν γένει. Τουλάχιστον όσο ικανοποιημένοι/ες είναι κι όσοι έχουν παιδιά. Δεν έχουμε ούτε λιγότερα ούτε περισσότερα κενά που πρέπει να καλύψουμε πριν κλείσουμε τα μάτια μας. Σίγουρα δεν είμαστε όλοι/ες «εγωιστές», όπως είχε πει πριν δύο χρόνια ο Πάπας Φραγκίσκος. Σε γενικές γραμμές, δεν είμαστε ή δεν έχουμε κάποιο πρόβλημα που πρέπει να λυθεί. Και στην τελική, ας κοιτάει ο καθένας τη ζωή του και ας εκφέρει άποψη όταν αυτή του ζητηθεί.

Στο μεταξύ, ο αριθμός των ανθρώπων (αντρών και γυναικών) που δεν θέλουν να αποκτήσουν παιδιά έχει αυξηθεί. Δημοσκόπηση του 2021 από το γνωστό κέντρο ερευνών Pew βρήκε ότι περίπου το 44% των άτεκνων ενηλίκων, ηλικίας 18 έως 49 ετών, δήλωσαν «δεν είναι πολύ πιθανό» ή «δεν είναι καθόλου πιθανό» να κάνουν παιδιά. Το 2018, το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 37%.

Γιατί, όμως, είναι τόσο «σκανδαλώδες» το να μην θες να κάνεις παιδί ακόμα και το 2024; Γιατί οι γυναίκες χρειάζεται να αγωνιστούν για το δικαίωμά τους αυτό, για το δικαίωμα να είναι child-free; Μια συζήτηση με τον Λύο Καλοβυρνά, ψυχοθεραπευτή, σύμβουλο σχέσεων και συγγραφέα του βιβλίου «Μητέρα μηδέν παιδιών. Η μητρότητα ως επιλογή ή επιβολή» (εκδόσεις Gutenberg), μπορεί να είναι αρκετά κατατοπιστική.

– Με βάση την εικόνα που έχεις μέσα από την επαγγελματική σου σταδιοδρομία, είναι όντως η μη μητρότητα ένα αγκάθι για την ελληνική κοινωνία;

Η μη μητρότητα είναι ένα αγκάθι για την πατριαρχία, όχι μόνο για την ελληνική κοινωνία, γιατί ακυρώνει τη βάση σύμφωνα με την οποία οι γυναίκες επιτελούν έναν συγκεκριμένο ρόλο. Έτσι, εκείνες που αρνούνται να επιτελέσουν αυτόν τον ρόλο, τον ρόλο της μητέρας που υπηρετεί το κράτος, την πατρίδα, τον σκοπό της στην ανθρωπότητα, είναι ανατρεπτικές. Η μη μητρότητα, γενικότερα η μη γονεϊκότητα, είναι πράξη επαναστατική.

Επιπλέον, η μη γονεϊκότητα ακυρώνει το βασικό αφήγημα ότι γεννιόμαστε για να γίνουμε γονείς, να κάνουμε παιδιά και μετά να πεθάνουμε. Προτάσσει, δηλαδή, έναν διαφορετικό τρόπο ζωής κι αυτό ταράζει. Νιώθουμε, επομένως, ότι απειλούμαστε και κατά συνέπεια αντιδρούμε επιθετικά.

– Το  αφήγημα αυτό δεν αναπαράγεται μόνο από άντρες, αλλά και από γυναίκες.

Η καταπίεση είναι κάτι με το οποίο γαλουχούμαστε όλοι και όλες, ανεξαρτήτως φύλου. Την καταπίεση αυτή πάντοτε την εσωτερικεύει κάθε καταπιεζόμενη ομάδα, είτε μιλάμε για γυναίκες, είτε μιλάμε για άντρες, είτε μιλάμε για οποιοδήποτε άλλο πληθυσμό. Την εσωτερικεύουμε και την αναπαράγουμε. Είναι αναπόδραστο.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

– Από τις μαρτυρίες που έχεις ακούσει, ποια είναι εκείνα τα μοτίβα αντίδρασης που επαναλαμβάνονται;

Θα μπορούσαμε να τα χωρίσουμε σε δύο τουλάχιστον βασικές ομάδες. Το ένα μοτίβο είναι οι απηνείς επιθέσεις, όπως «δεν ξέρεις τι σου γίνεται», «θα το μετανιώσεις», «θα φας το κεφάλι σου, άκου τι σου λέω». Είναι επιχειρήματα τύπου «αυτό που λες εσύ ότι θέλεις δεν είναι αυτό που πραγματικά θέλεις. Εγώ θα σου πω τι είναι καλύτερο για σένα».

Το άλλο είναι μια πιο έμμεση αμφισβήτηση, ένα πατρονάρισμα τύπου «μην ανησυχείς, θα γίνεις καλή μητέρα», «εγώ το ξέρω ότι θα γίνεις καλή μητέρα», «τι ψυχολογικά έχεις και δεν θέλεις ένα παιδάκι».

Και τα δύο μοτίβα αμφισβητούν το βίωμα της γυναίκας που δεν θέλει να γίνει μητέρα –ή έστω αναρωτιέται αν θέλει να γίνει– γιατί η φύση της το επιτάσσει. Πρέπει να γίνεις μητέρα. Πρέπει να θέλεις να γίνεις μητέρα, εφόσον είσαι γυναίκα.

– Η αμφισβήτηση αυτού του βιώματος τι επιπτώσεις έχει στην ψυχολογία της γυναίκας;

Όταν συνέχεια ακούς τους άλλους να αμφισβητούν όσα λες, αρχίζεις κι εσύ να αμφιβάλλεις για όσα πιστεύεις, ιδίως όταν όσα πιστεύεις πάνε κόντρα στο κραταιό αφήγημα της κοινωνίας. Αρχίζεις να σκέφτεσαι μήπως κάνεις λάθος, μήπως δεν ξέρεις τι θέλεις. Όταν ξεκινάς με τα χαρτιά ήδη σημαδεμένα εναντίον σου, το να έχεις τους ανθρώπους γύρω σου να υποστηρίζουν ότι δεν πας καλά σε οδηγεί στο να πιστέψεις ότι όντως δεν πας καλά.

«ΔΕΝ ΕΙΧΑ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΗΣΕΙ ΤΗΝ ΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΑΣ ΠΟΥ ΥΦΙΣΤΑΝΤΑΙ ΟΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΤΟΥΣ ΑΠΟ ΑΓΝΩΣΤΟΥΣ ΣΤΟΝ ΔΡΟΜΟ, ΣΤΟΝ ΦΟΥΡΝΟ, ΑΠΟ ΓΙΑΤΡΟΥΣ».

– Μέσα από τα σεμινάρια και την έρευνά σου, υπάρχει κάτι που συνειδητοποίησες όσον αφορά το κομμάτι της μη μητρότητας;

Την έκταση της βίας που υφίστανται οι γυναίκες στην καθημερινότητά τους από άγνωστους στον δρόμο, στον φούρνο, στο ταξί, από γιατρούς, που αμφισβητούν το βίωμα τους και τις ποδηγετούν για το πώς πρέπει να ζήσουν τη ζωή τους. Αγνοούσα το μέγεθος αυτής της κατάφωρης βίας. Γνωστοί και άγνωστοι λειτουργούν καταπιεστικά απέναντι στις γυναίκες και τις πατρονάρουν σαν να έχουν μπροστά τους ένα δεκάχρονο παιδί, στο οποίο λένε πώς θα ζήσει τη ζωή του, τι είναι φυσιολογικό.

– Είναι, τελικά, η μητρότητα ο σκοπός στη ζωή μιας γυναίκας, ο μόνος δρόμος προς την ολοκλήρωσή της;

Η μητρότητα έχει φυσικοποιηθεί βάσει αυτού που ονομάζουμε βιολογικό ντετερμινισμό. Θεωρούμε, δηλαδή, ότι η μητρότητα είναι αναπότρεπτη, είναι ένα αναπόσπαστο στάδιο της πορείας μιας φυσιολογικής γυναίκας. Γεννιέσαι και είσαι κορίτσι; Κάποια στιγμή θα αδιαθετήσεις και, αφού έχεις περίοδο, κάποια στιγμή αναγκαστικά θα γίνεις μητέρα, επειδή θέλεις να γίνεις μητέρα. Θεωρούμε ότι η πορεία αυτή απορρέει από τη φύση. Όμως, αυτό που απορρέει από τη φύση είναι η δυνατότητα να γίνει μια γυναίκα μητέρα. Άλλο το «έχω τη δυνατότητα να ανέβω ένα βουνό και να γίνω ορειβάτης» κι άλλο το «επειδή έχω πόδια και μπορώ να σκαρφαλώνω, το πεπρωμένο μου είναι να γίνω ορειβάτης».

– Και το περίφημο «μητρικό ένστικτο»; Υφίσταται ή πρόκειται για έναν μεγάλο και εξαιρετικά βολικό μύθο;

Σε γενικές γραμμές, οι άνθρωποι στη σύγχρονη εποχή δεν έχουμε ένστικτα. Το «μητρικό ένστικτο», αυτό που εννοούμε ως την σχεδόν αυτόματη σωματική και ψυχολογική αντίδραση ενός ανθρώπου να θέλει να προστατέψει, να φροντίσει, να στηρίξει ένα μικρό πλάσμα, είναι κάτι που προκύπτει μέσα από την έντονη και σταθερή σωματική και πνευματική επαφή με ένα νεογνό. Προκύπτει μέσα από την εμπειρία και όχι μέσα από κάποιο βιολογικό ντετερμινισμό του φύλου αυτού καθαυτού. Αυτό σημαίνει ότι τόσο οι γυναίκες όσο και οι άντρες μπορεί να αναπτύξουν το «μητρικό ένστικτο», αρκεί να το ζήσουν στην πράξη. Γι’ αυτό και ένας γονέας που δεν έχει γεννήσει ένα βρέφος αλλά το μεγαλώνει μπορεί να το αγαπήσει.

– Υπάρχει, όμως, και το βιολογικό ρολόι.

Η γονιμότητά μας έχει ένα ανώτατο χρονικό όριο, πέρα από το οποίο δεν μπορούμε να τεκνοποιήσουμε. Αυτό είναι μια αλήθεια. Το ίδιο, ωστόσο, ισχύει και για άλλες ανθρώπινες λειτουργίες. Από μια ηλικία και μετά υπάρχουν πολλά πράγματα που δεν μπορούμε να κάνουμε όπως τα κάναμε στα νιάτα μας. Μεγάλη σημασία αρχίσαμε να δίνουμε στο πεπερασμένο της γυναικείας γονιμότητας έναντι άλλων πεπερασμένων τη δεκαετία του ’80, σε μια προσπάθεια της πατριαρχίας να τρομοκρατήσει και να τις οδηγήσει πίσω στον παραδοσιακό ρόλο της μητέρας-νοικοκυράς.

– Τι μας οδήγησε στο να απομονώσουμε έναν βιολογικό παράγοντα έναντι κάποιων άλλων;

Κατ’ αρχάς, στη δεκαετία του ’70 ξεκινάει η ασφαλής και αξιόπιστη αντισύλληψη. Για πρώτη φορά στην ιστορία της ανθρωπότητας πολλές γυναίκες στον δυτικό κόσμο μπορούν να απαλλαγούν από τον τρόμο μιας ανεπιθύμητης εγκυμοσύνης. Επιπλέον, χάρη στο γυναικείο κίνημα απελευθέρωσης, οι γυναίκες μπήκαν πολύ πιο ενεργά και σε μεγαλύτερο αριθμό στην αγορά εργασίας. Οι εξελίξεις αυτές τρομοκράτησαν το πατριαρχικό κατεστημένο, το οποίο πέρασε στην αντεπίθεση. Ήδη από τη δεκαετία του 1960 και κυρίως στα 80s, έγινε μια προσπάθεια οι γυναίκες να επιστρέψουν στην κουζίνα, καθώς όσο πετυχημένη κι αν είναι μια γυναίκα στο επάγγελμά της, στο τέλος γυρνά σε μια άδεια φωλιά. Ας μην ξεχάσουμε, τέλος, την ανακάλυψη της εξωσωματικής γονιμοποίησης που οδήγησε στην άνθηση μιας καινούργιας βιομηχανίας εκατομμυρίων δολαρίων.

– Πιστεύεις ότι παρά την τόση πληροφορία που υπάρχει εκεί έξω, γυρίζουμε προς τα πίσω;

Δεν νομίζω ότι πάμε προς τα πίσω. Θεωρώ ότι προχωράμε μπροστά. Ωστόσο, η πρόοδος αυτή δεν είναι ενιαία, δεν αφορά όλα τα κομμάτια της κοινωνίας. Υπάρχουν ακόμα θύλακες μέσα στην ελληνική κοινωνία που είναι εξαιρετικά συντηρητικοί και οπισθοδρομικοί. Από εκεί και πέρα, θεωρώ ότι όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού ζουν πιο ελεύθερα, όλο και περισσότερες γυναίκες επιτρέπουν στον εαυτό τους να ζήσει τη ζωή που επιθυμεί και όχι τη ζωή που επιτάσσει η πατριαρχία για αυτές.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

– Κάτω από την πίεση αυτή, κάποιες γυναίκες τελικά αποκτούν παιδιά και αρνούνται την πραγματική τους επιθυμία. Πώς  μπορεί μια τέτοια απόφαση να επιδράσει στην ψυχοσύνθεσή τους;

Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στο «επιθυμώ να κάνω παιδί» και στο «συναινώ να κάνω παιδί». Αρκετές γυναίκες έχουν συναινέσει, επειδή ακριβώς δεν υπήρχε άλλη δυνατότητα, άλλος πραγματικά ανοιχτός δρόμος. Αυτό έχει ως συνέπεια δυστυχισμένες ζωές, ανθρώπους που ναι μεν αγαπούν τα παιδιά τους, αλλά δυστυχούν γιατί ζουν εγκλωβισμένοι μέσα σε μια ζωή που δεν ήθελαν.

Το να παραδεχτεί μια γυναίκα ότι δεν ήταν έτοιμη να αποκτήσει παιδιά αποτελεί τεράστιο ταμπού. Όμως, υπάρχει εκτενέστατη βιβλιογραφία και ανώνυμα φόρουμ, όπου και γυναίκες και άντρες εξομολογούνται ότι μετάνιωσαν που έγιναν γονείς, ότι αγαπούν τα παιδιά τους, αλλά η γονεϊκότητα ήταν για αυτούς μια λάθος απόφαση.

Το παραπάνω, ωστόσο, διαφέρει από την αμφιθυμία που μπορεί να νιώθει κάποιος/α για πτυχές της γονεϊκότητας, όπως το πότε έκανε παιδί ή το πόσα παιδιά έκανε, ενώ συνολικά είναι πολύ ευτυχισμένος για το ότι έγινε γονιός. Η αμφιθυμία αυτή είναι πάρα πολύ φυσιολογική και πάρα πολύ συνηθισμένη.