ΕΝΑΣ ΕΙΔΙΚΟΣ ΕΞΗΓΕΙ ΓΙΑΤΙ ΚΑΘΕΝΑΣ ΜΑΣ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΕΧΕΙ ΜΕΤΑΤΡΑΥΜΑΤΙΚΟ ΣΤΡΕΣ

Ο ψυχίατρος Bessel van der Kolk επισημαίνει γιατί ο τρόπος που ορίστηκε αρχικά το μετατραυματικό στρες δεν ήταν ακριβής και πώς θα μπορέσει καθένας μας να ξεπεράσει ένα τραύμα από το παρελθόν.

Ο καταξιωμένος ψυχίατρος Bessel van der Kolk μελετά το τραύμα εδώ και μισό αιώνα. Ο 80χρονος νευροεπιστήμονας, συγγραφέας, ερευνητής και εκπαιδευτικός έχει αφιερώσει τη ζωή του στο μετατραυματικό στρες. Όπως λέει, «έχω διαχειριστεί μια τεράστια ποικιλία από διαφορετικά τραυματισμένους πληθυσμούς, έχω δει το τραύμα σε πολλές διαφορετικές χώρες του κόσμου και είμαι ο συγγραφέας του βιβλίου με τίτλο Το σώμα δεν ξεχνά» – μεταξύ πολλών άλλων που αφορούν το τραύμα.

Ο Bessel van der Kolk ανταποκρίθηκε σε κάλεσμα που του απηύθυνε το Big Think για να μιλήσει επί της φυσιολογίας του τραύματος και την οδό προς την επούλωση του.

«Το τραύμα είναι πανταχού παρόν», λέει στο σχετικό βίντεο. «Αν πιστεύετε πως δεν το έχετε δει ποτέ, είναι μάλλον γιατί δεν έχετε ψάξει. Συναντούμε ανθρώπους που είναι έξω φρενών. Ή άλλους που είναι κλεισμένοι στον εαυτό τους. Ή κάποιους που είναι πολύ δύσκολοι. Είναι σπάνιο φαινόμενο μια οικογένεια να μην έχει μεταξύ των μελών της κάποιον που να μην είναι εθισμένος σε ναρκωτικά, αλκοολικός ή που διαταραγμένος».

Μία από τις ερωτήσεις που του αρέσει να απευθύνει σε όσους παρακολουθούν τις διαλέξεις του είναι η εξής: Υπάρχουν στο κοινό φυσιολογικοί άνθρωποι, που προέρχονται από φυσιολογικές;

«Κάποιες φορές, ένα, δύο άτομα σηκώνουν το χέρι», λέει ο ίδιος. «Τους ρωτώ αν μπορώ να επισκεφτώ την οικογένεια τους ανήμερα των Ευχαριστιών, γιατί δεν έχω συναντήσει ποτέ μια νορμάλ οικογένεια».

Πώς να μάθεις να βλέπεις το τραύμα

Ο Bessel van der Kolk εξηγεί ότι είναι σημαντικό να καταλάβομε όλοι τη φύση του τραύματος. Όπως λέει, τα καθιερωμένα συστήματα ψυχιατρικής και ψυχολογίας εν πολλοίς βασίζονται στην εξής παραδοχή: Κάτι πάει λάθος με εσένα, το οποίο πρέπει να διορθώσουν οι ειδικοί. Ωστόσο, ο ίδιος τονίζει ότι αυτό είναι κάτι πολύ διαφορετικό από το να διαχειριστείς το τραύμα.

Εικονογράφηση: Ελένη Καστρινογιάννη

«Το 1978, κοντά στην εποχή που άρχισα να δουλεύω με βετεράνους πολέμου, μια ομάδα εξ ημών άρχισε να προσδιορίζει τι είναι το τραύμα και τι συμβαίνει στους ανθρώπους», λέει στο βίντεο. «Ο πόλεμος του Βιετνάμ είχε τελειώσει πριν από 6-7 χρόνια. Την πρώτη ημέρα που συνάντησα ανθρώπους που είχαν πολεμήσει εκεί, έμεινα άφωνος. Αναφέρονταν διαρκώς στους νεκρούς συντρόφους τους. Οι σκέψεις και τα συναισθήματά τους ήταν αγκιστρωμένα σε όσους είχαν χαθεί. Δυσκολεύονταν να αγαπήσουν τις συζύγους και τις συντρόφους τους. Δυσκολεύονταν να εμπλακούν ουσιαστικά με το παρόν, με οποιονδήποτε τρόπο. Ήταν άντρες στην ηλικία μου, έξυπνοι, ικανοί, αλλά ξεκάθαρα ήταν η σκιά του πρότερου εαυτού τους.

»Επίσης, ήταν ξεκάθαρο πως τις περισσότερες ώρες ήταν παθητικοί. Όταν τους έλεγαν κάτι απογοητευτικό, ήταν σαν να πηγαίνουν από το 0 στο 10, ξεσπούσαν και έβγαζαν τεράστιο θυμό. Ήταν προφανές ότι τους έχει συμβεί κάτι που έκανε πολύ δύσκολο το να προσαρμοστούν στο περιβάλλον τους».

Αυτή η εμπειρία έκανε τον Bessel van der Kolk και τους συναδέλφους του να σκεφτούν ότι εκείνο που βασάνιζε τους παλαίμαχους του Βιετνάμ ήταν διαφορετικό από ό,τι είχε καταγραφεί μέχρι τότε σε ψυχιατρικά συγγράμματα.

Το λάθος που έγινε με τον αρχικό προσδιορισμό του τραύματος

«Αναζήτησα ένα βιβλίο που είχε γραφτεί το 1941, από τον ψυχαναλυτή Dr. Abram Kardiner, ο οποίος εργαζόταν με στρατιώτες του Παγκοσμίου Πολέμου», θυμάται ο Bessel van der Kolk. «Είχε γράψει πως αυτοί οι άνθρωποι υπέφεραν από ψυχονεύρωση. Το σώμα τους συνέχισε να βιώνει –και να ξαναβιώνει– τα  τραγικά, φρικτά γεγονότα του πολέμου. Τα ζούσαν ξανά σε εικόνες, συμπεριφορές και σωματικές αισθήσεις. Αυτό έγινε ο θεμέλιος λίθος του ορισμού της διαταραχής μετατραυματικού στρες. Γράψαμε, λοιπόν, στην αναφορά μας πως αυτοί οι άνθρωποι έχουν εκτεθεί σε εξαιρετικό γεγονός που είναι εκτός της φυσιολογικής ανθρώπινης εμπειρίας.

»Με την απόσταση του χρόνου που υπάρχει από τότε έως σήμερα, αυτό δείχνει πόσο αδαείς και στενόμυαλοι ήμασταν. Αποδείχθηκε πως το τραύμα δεν είναι ούτε στο ελάχιστο αποτέλεσμα αφύσικης εμπειρίας. Εν αντιθέσει με ό,τι είχαμε σκεφτεί αρχικά, το τραύμα είναι στην πραγματικότητα κάτι εξαιρετικά συνηθισμένο».

ΟΙ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟΙ ΔΕΝ ΣΥΝΕΙΔΗΤΟΠΟΙΟΥΝ ΚΑΝ ΟΤΙ Η ΡΙΖΑ ΒΡΙΣΚΕΤΑΙ ΣΕ ΚΑΤΙ ΠΟΥ ΕΧΕΙ ΤΕΛΕΙΩΣΕΙ, ΑΛΛΑ ΑΝΤΙΔΡΟΥΝ ΣΕ Ο,ΤΙ ΣΥΜΒΑΙΝΕΙ ΣΑΝ ΝΑ ΚΙΝΔΥΝΕΥΟΥΝ ΑΚΟΜΑ.

Σύμφωνα με μελέτη που δημοσιεύτηκε το 2022 και αφορούσε και καταγραφές που έγιναν εν μέσω πανδημίας, το 17,52% του παγκόσμιου πληθυσμού υποφέρει από διαταραχή μετατραυματικού στρες.

Ο Bessel van der Kolk λέει πως «ο κόσμος συνηθίζει να σκέφτεται τον στρατό, όταν κάποιος αναφέρει τον όρο “τραύμα”. Όταν αρχίσαμε, όμως, να δουλεύουμε με παιδιά που ζούσαν σε υποβαθμισμένες περιοχές πόλεων, διαπιστώσαμε πως είναι αδιανόητος ο βαθμός του τραύματος που είχαν βιώσει».

Όπως επισημαίνει, 1 στα 4 παιδιά υφίστανται σωματική κακοποίηση από τους γονείς τους, 1 στα 8 παιδιά βλέπουν τους γονείς τους να πιάνονται στα χέρια, ενώ υπάρχουν βέβαια και άτομα που έχουν υποστεί σεξουαλική παρενόχληση.

Τι είναι στην πραγματικότητα το ψυχικό τραύμα

«Η φύση του τραύματος αφορά μια εμπειρία που εισέρχεται από τα αυτιά, το δέρμα, τα μάτια και φτάνει έως το πολύ πρωτόγονο μέρος του εγκεφάλου (την αμυγδαλή)», εξηγεί ο Bessel van der Kolk. «Εκεί αυτομάτως γίνεται η ερμηνεία του τι μας συμβαίνει. Αν δηλαδή, κάτι είναι επικίνδυνο ή ασφαλές. Ένα γεγονός γίνεται τραυματικό, όταν δεν μπορείς να κάνεις κάτι για να αποτρέψεις το αναπόφευκτο. Αυτόματα, το σώμα μας μπαίνει σε φάση αντίδρασης πάλης ή φυγής, ή ακόμα και σε φάση κατάρρευσης.

»Η συνέπεια του τραύματος που μένει είναι ότι συνεχίζουμε να αντιδρούμε σε ήπιους στρεσογόνους παράγοντες, σαν να απειλείται η ζωή μας. Έτσι έχουμε την τάση να γινόμαστε υπερκινητικοί. Κάποιος μπορεί να μας εκνευρίσει στο σούπερ μάρκετ ή όπως οδηγούμε στο δρόμο. Μπορεί να δυσκολευόμαστε να αντέξουμε την ανυπακοή των παιδιών μας ή του συντρόφου μας. Οι περισσότεροι δεν συνειδητοποιούν καν ότι η ρίζα των αντιδράσεων τους βρίσκεται σε πρότερες εμπειρίες. Σε κάτι που έχει τελειώσει, αλλά εμείς συνεχίζουμε να αντιδρούμε σε ό,τι μας συμβαίνει σαν να κινδυνεύουμε».

Πώς θα το ξεπεράσουμε

«Η μεγάλη πρόκληση που υπάρχει στη διαχείριση ενός τραύματος είναι πώς μπορούμε να βοηθήσουμε τους ανθρώπους να ζουν σε σώματα που νιώθουν ουσιαστικά ασφαλή», διαπιστώνει ο ειδικός.

«Για παράδειγμα, μόλις πριν λίγα χρόνια αρχίσαμε να μιλάμε για την επίδραση της φτώχειας ή του ρατσισμού ή της ανεργίας. Έως τότε, η κοινή γραμμή ήταν το “κάτι δεν πάει καλά με εσένα, επίτρεψέ μου να σε φτιάξω”. Αν πάτε, όμως, σε γιατρό ή σε ειδικό ψυχικής υγείας που δεν καταλαβαίνει τι σας συμβαίνει, θα επιχειρήσει να σας βοηθήσει με φάρμακα ή γνωστική συμπεριφοριστική θεραπεία. Ο στόχος θα είναι να μην κάνετε άλλο αυτά τα “τρελά” πράγματα. Συνήθως δεν έχει αποτελέσματα αυτή η προσέγγιση.

»Προφανώς όταν αναπτύσσεις μια σχέση στην οποία κάποιος σε ακούει, μπορείς να πεις πόσο χάλια νιώθεις, να μιλήσεις για τις ενοχές σου και να ανοιχτείς, μπορείς να καταλάβεις από πού προκύπτουν όλα αυτά τα συναισθήματα. Ή πόσο παλιά είναι και πώς τα ανέπτυξες ως απάντηση σε συγκεκριμένα πράγματα που σου συνέβησαν. Όλο αυτό αποδεικνύονται πολύ χρήσιμο. Πολύ βοηθητικό. Αυτό που χρειάζεται να κάνουμε είναι να αναπτύξουμε μια βαθιά αίσθηση του τι πραγματικά μας συνέβη. Του τι μας ταλαιπωρεί. Τότε προκύπτει και η ξεκάθαρη ανάγκη να φροντίσουμε αυτές τις πληγές. Το θέμα της αυτοσυμπόνιας και της επίγνωσης ότι οι αντιδράσεις μας είναι κατανοητές –έχουν ρίζες στην προσκόλληση μας στο παρελθόν– είναι τρομερά σημαντικό για να ξεκινήσει το ταξίδι που οδηγεί στη θεραπεία του τραύματος».

Όπως λέει ο Bessel van der Kolk, οι περισσότεροι είμαστε επιζήσαντες κάποιας κατάστασης, που σε ορισμένες περιπτώσεις ήταν χειρότερη από άλλες.

«Αν με ρωτάτε ποια εύχομαι να ήταν η κληρονομιά μου, θα έλεγα πως θέλω να ενημερωθεί η κοινωνία μας για το τραύμα και να κάνει όσα χρειάζονται, ώστε άνθρωποι που μεγάλωσαν υπό εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες να μπορούν να αναπτύξουν έναν εγκέφαλο και ένα μυαλό που θα τους βοηθήσουν να γίνουν πλήρως κανονικά μέλη της κοινωνίας», καταλήγει. «Αυτή είναι η μεγαλύτερη πρόκληση που αντιμετωπίζουμε».