Η ΓΟΗΤΕΙΑ ΤΟΥ ΝΑ ΛΕΣ ΠΟΛΛΑ ΜΕ ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ

Στην υπέροχη επικράτεια των αφορισμών, μεγάλοι στοχαστές και συγγραφείς έχουν χωρέσει σπουδαία νοήματα μέσα σε λίγες λέξεις.

Υπάρχουν στιγμές που βαριέμαι τις αναλύσεις, ειδικά τις πολιτικές, παρότι αυτή ήταν και είναι η δουλειά μου. Κι αν εγώ νιώθω ενίοτε κορεσμό –να γράψω ή να διαβάσω– για πολιτικά θέματα, σκέφτομαι πόσο βαρετό είναι για καλόπιστους αναγνώστες που βομβαρδίζονται κάθε μέρα με δηλώσεις, σχόλια και αναλύσεις για τον Μητσοτάκη, τον ΣΥΡΙΖΑ, το ΠΑΣΟΚ και τα λοιπά και τα λοιπά.

Τέτοιες στιγμές αποζητώ ασυναίσθητα τη βραχυλογία και τους αφορισμούς, έχοντας στο μυαλό μου αυτό που έχει πει ο μέγας Τζωρτζ Στάινερ, μιλώντας για τα ογκώδη μυθιστορήματα. Ότι θα μπορούσαν να ειπωθούν με λίγες λέξεις. Το ίδιο λέω και για τα πολιτικά…

Ένα λεπτό, για μια αναγκαία διευκρίνιση. Αφορισμός στη γλώσσα της Εκκλησίας είναι ποινή οριστικού εκτοπισμού από τη χριστιανική κοινότητα επειδή κάποιος χριστιανός υπέπεσε σε σοβαρά ατοπήματα που αφορούν βασικές θέσεις και επιταγές της Εκκλησίας.

Όμως, αφορισμός σημαίνει και την ατεκμηρίωτη διατύπωση κρίσης με λίγες λέξεις. Αφοριστικά μιλούν συχνά οι πολιτικοί αλλά και αρκετοί δημοσιολόγοι και δημοσιογράφοι, στον προφορικό αλλά ενίοτε και στον γραπτό λόγο τους. Αυτή είναι η αρνητική πτυχή των αφορισμών.

Εικονογράφηση: Χριστίνα Αβδίκου

Η θετική διάσταση εντοπίζεται στους Αφορισμούς που συνιστούν «λεκτικές συμπυκνώσεις σοφίας» υπό μορφή ρητών και αποφθεγμάτων όπως μας έχουν αποδοθεί από την αρχαία εποχή (Μηδέν άγαν, Γνώθι σαυτόν κ.ά.).

Επίσης, αποτυπώνεται στις ολιγόλεκτες κρίσεις επιφανών στοχαστών και συγγραφέων όπως ο Καρλ Κράους, ο Λα Ροσφουκώ, ο Λίχτενμπεργκ κ.ά., οι οποίοι είναι σκαπανείς του νέου αυτού λογοτεχνικού είδους – των Αφορισμών.

Μιλάμε για εύστοχες, συνήθως δηκτικές διατυπώσεις στις οποίες διακρίνεται ευκρινώς η οξύνοια, η ειρωνεία, η καταλυτική σάτιρα, η αναιρετική διάθεση κατεστημένων απόψεων και φυσικά η τόλμη των συγγραφέων.

Χαρακτηριστική περίπτωση συνιστά ο σπουδαίος Αυστριακός λογοτέχνης Καρλ Κράους (1874-1936), ο οποίος «κρίνει χωρίς οίκτο τα ήθη και τη λογοτεχνία της Αυστρίας και της Γερμανίας» και ξιφουλκεί ειδικά εναντίον της δημοσιογραφίας και των πολιτικών.

Είρων, ευφυής, ανηλεής και συχνά οριακός, δεν αφήνει τίποτε όρθιο: «Οι εφημερίδες έχουν περίπου την ίδια σχέση προς τη ζωή που έχουν κι οι χαρτορίχτρες προς τη μεταφυσική». Ο αφορισμός αυτός είναι ενδεικτικός της σφοδρής εναντίωσης του Κράους στη δημοσιογραφία του καιρού του.

Το ίδιο αμείλικτος είναι για τους πολιτικούς, τη θρησκεία, τη μόρφωση κ.λπ. Ιδού παραδείγματα:

«Το μυστικό του δημαγωγού είναι να φαίνεται τόσο κουτός όσο κι οι ακροατές του, ώστε να νομίζουν πως είναι τόσο έξυπνοι όσο κι εκείνος».

Επίσης: «Μια πολυσχιδής μόρφωση είναι σαν ένα τέλειο εφοδιασμένο φαρμακείο. Κανένας όμως δεν σου εγγυάται πως δε θα σου δώσουν υδροκυάνιο για συνάχι».

Όπως κάθε ριζοτόμος του στοχασμού και της γραφής, ο Κράους είχε δημιουργήσει μεγάλο κύκλο θαυμαστών αλλά και εχθρών… (Τα παρατεθέντα αποσπάσματα –και στοιχεία για τον επιφανή Αυστριακό– προέρχονται από το βιβλίο «Ρήσεις και Αντιρρήσεις», εκδ. opera, σε μετάφραση, εισαγωγή και σημειώσεις από τον Άγγελο Παρθένη).

Καίριος και «ανυπέρβλητα ειρωνικός» υπήρξε ο Γάλλος Λα Ροσφουκώ (1613-1680) που διακρίνεται για την «αμείλικτη και συχνά σαρκαστική ανθρωπογνωσία του», σύμφωνα με τον δικό μας επιφανή Παναγιώτη Κονδύλη.

Ενδεικτικώς:

«Η υποκρισία είναι ο φόρος τιμής που αποτίει η κακία προς την αρετή».

«Ακόμη και τα βιαιότερα των παθών μάς επιτρέπουν, κάπου κάπου, μιαν ανάπαυλα. Η ματαιοδοξία, αντίθετα, ποτέ δεν μας αφήνει να ησυχάσουμε».

«Αν δεν είχαμε ελαττώματα, δεν θα μας ηδόνιζε τόσο πολύ να εντοπίζουμε ελαττώματα στους άλλους».

Τη βιβλιοθήκη μου κοσμεί ένα έξοχο βιβλίο του Λα Ροσφουκώ. Τίτλος «Αξιώματα ή Αφορισμοί και Αξιώματα Ηθικής», από τις εκδ. Άρκτος, σε μετάφραση του Γιώργου-Ίκαρου Μπαμπασάκη.

Κι ας κλείσουμε τη σύντομη περιδιάβασή μας με τον Γερμανό στοχαστή και επιστήμονα Γκέοργκ Κριστόφ Λίχτενμπεργκ. Υπό τον τίτλο «Λίχτενμπεργκ» στεγάζονται οι αφορισμοί του (εκδ. Στιγμή) σε εξαιρετική εισαγωγή και μετάφραση του Παναγιώτη Κονδύλη.

Γράφει στην εισαγωγή του ο εξέχων Έλληνας στοχαστής: «Η ανατομία της συμπεριφοράς είναι η μία από τις ουσιώδεις επόψεις της πνευματικής στρατηγικής του Λίχτενμπεργκ. Η άλλη συνίσταται στον ταυτόχρονο πειραματισμό με τη γλώσσα και με τη σκέψη, του οποίου το αποτέλεσμα κρυσταλλώνεται στο εξεζητημένο, περίτεχνο ευφυολόγημα».

Ιδού, για του λόγου το αληθές:

«Πρώτα έχουμε την ανάγκη να πιστέψουμε και κατόπιν πιστεύουμε».

«Οι Έλληνες ήσαν κάτοχοι μιας ανθρωπογνωσίας που εμείς, όπως φαίνεται δεν θα την φτάσουμε ξανά αν δεν περάσουμε από τη δυναμωτική χειμερία νάρκη μιας νέας βαρβαρότητας».

Από τους Έλληνες συγγραφείς, στην επικράτεια των Αφορισμών έχουν κινηθεί εξ όσων γνωρίζω ο Δημοσθένης Κούρτοβικ με το «Αντιλεξικό Νεοελληνικής Χρηστομάθειας», εκδ. Νεφέλη, και ο Νικόλας Σεβαστάκης με τις «Βέβηλες Σκέψεις», εκδ. Αλεξάνδρεια.

Κλείνουμε με έναν Αφορισμό του Λα Ροσφουκώ που εξαίρει τον ολιγόλεκτο περιεκτικό λόγο: «Σημάδι των σημαντικών μυαλών: λένε πολλά με λίγα λόγια. Αντίθετα, σημάδι των ασήμαντων: πολύ μιλούν και τίποτε δεν λένε».