ΕΓΙΝΕ ΠΟΤΕ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΗ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗ ΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ;

Η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα ξεκίνησε πριν από δεκαετίες, με στόχο να καταργηθούν τα άσυλα και να εντάσσονται οι ψυχικά νοσούντες λειτουργικά στο κοινωνικό σύνολο. Σήμερα, πού βρισκόμαστε; Πρέπει να είμαστε απογοητευμένοι που χάθηκε μια ευκαιρία, ή ευχαριστημένοι που έγινε τουλάχιστον κάτι;

H ελληνική ψυχιατρική μεταρρύθμιση ανέκυψε πριν από περίπου τρεις δεκαετίες, μετά τις εικόνες της ντροπής που διέρρευσαν από την «αποικία ψυχοπαθών» στη Λέρο, στιγματίζοντας τη χώρα μας σε παγκόσμιο επίπεδο.

Προηγουμένως, στις αρχές της δεκαετίας του ’80, είχαν ήδη ξεκινήσει οι πρώτες προσπάθειες άρσης του στίγματος της ψυχικής νόσου και διαμόρφωσης μιας εξωνοσοκομειακής αντίληψης στην αντιμετώπιση των σοβαρών ψυχικών διαταραχών σε κάποια σημεία της χώρας.

Ωστόσο, μετά τη δημοσίευση στη βρετανική εφημερίδα The Observer του άρθρου «Το ένοχο μυστικό της Ευρώπης» (Europe’s guilty secret, 10/9/1989) και τη μετάδοση του ντοκιμαντέρ «Λέρος: Tο νησί των απόβλητων» (Leros: Island of Outcasts), του βρετανικού Channel 4, δρομολογήθηκε η χρηματοδότηση της τότε ΕΟΚ, για να «διορθωθεί» η κατάσταση.

Το 1999 τέθηκε σε λειτουργία το εθνικό πρόγραμμα με την κωδική ονομασία «Ψυχαργώς» και το 2000 ξεκίνησε η αποϊδρυματοποίηση. Οι ασυλικές εγκαταστάσεις άρχισαν να κλείνουν, τα ψυχιατρεία να αδειάζουν και οι ψυχιατρικοί ασθενείς να φιλοξενούνται σε ημιαυτόνομα διαμερίσματα.

Ο Παναγιώτης Σακελλαρόπουλος, από τους πρωτοπόρους στον χώρο της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα, είχε ήδη επιλέξει τη Φωκίδα για το ξεκίνημα της Ψυχιατρικής Μεταρρύθμισης. Ο καθηγητής Ψυχιατρικής και Παιδοψυχιατρικής είχε παλέψει προκειμένου να μεταφερθεί η θεραπεία μέσα στην κοινότητα και να μετατεθεί το βάρος των υπηρεσιών στην πρωτοβάθμια εξωνοσοκομειακή περίθαλψη. Περιέθαλπε τους ψυχικά ασθενείς στα σπίτια τους, κοιτάζοντάς τους μέσα από το «ψυχαναλυτικό πρίσμα» και πείθοντας τους ντόπιους να πάψουν να τους βλέπουν σαν απειλή ή ντροπή.

Πού κατέληξε η ψυχιατρική μεταρρύθμιση;

Τι έχει απομείνει από όλη αυτή την προσπάθεια που ξεκίνησε; Κατά πόσο έχουν ξεπεραστεί οι ιδρυματικοί θεσμοί; Ποια είναι η σύγχρονη ελληνική ψυχιατρική πραγματικότητα και σε ποιον βαθμό έχουν εξελιχθεί οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας στη χώρα μας; Έχουμε, τελικά, δικαίωμα να μιλάμε για ψυχιατρική μεταρρύθμιση σήμερα, όταν το 60% των εισαγωγών είναι ακούσιες, γεγονός που σημαίνει πως οι οικογένειες των νοσούντων δεν υποστηρίζονται από την κοινότητα και αναγκάζονται να καταφύγουν στον εισαγγελέα όταν ανακύπτει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας;

iStock

Ιχνηλατώντας τον χώρο της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα, διαπιστώνουμε πως σπάνια πραγματοποιούνται ψυχιατρικές επισκέψεις σε σπίτια ασθενών, ώστε να προληφθούν οι υποτροπές των περιστατικών και να γίνονται νοσηλείες εκούσιες και όχι ακούσιες.

Επιπλέον, εξακολουθεί να υφίσταται το φαινόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας», καθώς οι ασθενείς έπειτα από σύντομη νοσηλεία γυρίζουν στο σπίτι τους δίχως να έχουν πραγματική μετανοσοκομειακή φροντίδα. Ίσως γιατί η ψυχιατρική μεταρρύθμιση στη χώρα μας δεν ταυτίστηκε με την παράλληλη ανάπτυξη της πρωτοβάθμιας περίθαλψης, όπως στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη. Ίσως γιατί δεν σχεδιάστηκε ποτέ επαρκώς η επόμενη μέρα, μετά το κλείσιμο των ασυλικών δομών. Έτσι, το αποτέλεσμα ήταν είτε να αδειάζουν τα ψυχιατρεία και να ανοίγουν ιδιωτικές κλινικές, είτε οι άρρωστοι να επιστρέφουν στο ψυχιατρείο –σε σύντομο χρονικό διάστημα– εφόσον δεν παρέχεται υποστηρικτικό πλαίσιο μετά την πρώτη νοσηλεία τους.

Την ίδια στιγμή, ωστόσο, δεν μπορούμε να αγνοήσουμε το γεγονός πως υπάρχουν ολοένα και περισσότεροι ειδικοί ψυχικής υγείας που μεριμνούν για την ενδελεχή κλινική εξέταση των ψυχικά νοσούντων και τη φαρμακευτική αγωγή τους. Όπως δεν μπορούμε να μην αναφέρουμε τις αξιόλογες προσπάθειες κοινοτικής παρέμβασης, όπως τα κέντρα κοινοτικής ψυχικής υγείας, π.χ. του Βύρωνα, ή η τηλεφωνική γραμμή ψυχοκοινωνικής υποστήριξης 10306.

Συνεπώς, το ερώτημα που θα πρέπει να απαντηθεί σήμερα δεν αφορά μόνο στο κατά πόσο έχουν πάψει οι ασυλικές πρακτικές, αλλά και κατά πόσο έχουμε αντιληφθεί, τόσα χρόνια μετά, πόσο καταλυτικός για την κοινωνική παρουσία του ψυχικά πάσχοντος είναι ο ρόλος των Άλλων στην ψυχική υγεία.

TO 60% TΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΩΝ ΑΚΟΜΑ ΚΑΙ ΣΗΜΕΡΑ ΕΙΝΑΙ ΑΚΟΥΣΙΕΣ. ΕΠΟΜΕΝΩΣ ΟΙ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΕΣ ΤΩΝ ΝΟΣΟΥΝΤΩΝ ΑΝΑΓΚΑΖΟΝΤΑΙ ΝΑ ΚΑΤΑΦΥΓΟΥΝ ΣΤΟΝ ΕΙΣΑΓΓΕΛΕΑ ΟΤΑΝ ΑΝΑΚΥΠΤΕΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΨΥΧΙΚΗΣ ΥΓΕΙΑΣ.

Η αρνητική οπτική

Ο Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου, συνταξιοδοτημένος διευθυντής Ψυχιατρικής Κλινικής του Εθνικού Συστήματος Υγείας και συγγραφέας μεταξύ άλλων του βιβλίου «Ρωγμές, ρήγματα και αντιστάσεις στην κυρίαρχη ψυχιατρική», εκφράζει την άποψη πως «δεν άλλαξε ποτέ το ψυχιατρικό παράδειγμα. Δεν υπάρχουν υπηρεσίες που να μεσολαβούν και να είναι κοντά στον άνθρωπο. Δεν υπάρχει σύστημα που να βασίζεται στην κοινοτική παρέμβαση. Υπάρχει ένα σύστημα που βασίζεται στη νοσοκομειακή κλίνη. Δεν υπήρξαν ποτέ επαρκείς ενδιάμεσες δομές για τους αποασυλοποιημένους στην κοινότητα, ούτε προγράμματα ψυχοκοινωνικής υποστήριξης που θα επέτρεπαν σε όσους κάποια στιγμή νόσησαν, να επιστρέψουν στην κοινωνική ζωή. Υπάρχουν πολλοί ξενώνες, αλλά ακόμα και εκεί εφαρμόζονται ασυλικές πρακτικές. Από μόνοι τους λοιπόν οι ξενώνες δεν αποτελούν ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Υπό αυτή την έννοια, ψυχιατρική μεταρρύθμιση δεν έγινε ποτέ».

iStock

Η θετική οπτική

Η Θεοδώρα Σκαλή, Msc, PhD, μέλος ΕΔΙΠ Ψυχολογίας της Ιατρικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, απαντά στο ερώτημα «τι έχει απομείνει από την ψυχιατρική μεταρρύθμιση;» με διαφορετικό τρόπο: «Έχει “απομείνει” το ότι έγινε, ξεκίνησε! Είναι process και όχι project. Αρθρώθηκε πριν το 1983. Σχεδιάστηκε. Eπιχειρήθηκε το 1983. Yλοποιήθηκε –όπως, ό,τι υλοποιήθηκε– και τώρα πια τίποτα δεν είναι όπως πριν αρθρωθεί! Και προχωράει σε μια σπειροειδή κίνηση, το ένα οδηγεί στο άλλο και συνεχίζεται έτσι έως σήμερα».

Όπως επισημαίνει η ίδια, αν κάποιος επιχειρήσει να απαντήσει «βάσει αριθμών, χρηματοδότησης, αναλογίας ασθενών-δομών, κ.λπ.», πιθανώς να απαντήσει ότι τα πράγματα είναι «απογοητευτικά», «τίποτα δεν έγινε», «ελάχιστα έγιναν», «εγκαταλείφθηκε», κ.λπ.

Τονίζει όμως και το εξής: «Αν θυμηθούμε ότι η έννοια “ψυχιατρική μεταρρύθμιση” –στη βάση, όχι στο τεχνικό της μέρος– στόχευε σε αλλαγή στη φιλοσοφία και την πρακτική της αντιμετώπισης του ψυχιατρικά ασθενούς, αλλαγή στον “τρόπο που βλέπουν τα μάτια μας και ακούν τα αυτιά μας”, αλλαγή στο πώς σκεφτόμαστε τους σχετικούς όρους, όπως ψυχίατρος, ψυχασθενής, ψυχολόγος, σχιζοφρένεια, άτομο με ειδικές ανάγκες κ.ά., τότε έχουν γίνει πολλά και έχουν απομείνει πολλά δυναμικά στοιχεία σε αυτό το πεδίο, που ωθούν διαρκώς σε εξέλιξη».

iStock

Η ανάγκη γεννά λύσεις, όχι ο θεωρητικός σχεδιασμός

Η Θεοδώρα Σκαλή τονίζει πως είναι η ανάγκη στο «εδώ και τώρα» που γεννά ιδέες και τρόπους αντιμετώπισης ενός προβλήματος, και όχι ένας χάρτης σχεδιασμού τους. Όπως υπενθυμίζει, «ακόμη και στη Φινλανδία, η μέθοδος του Ανοιχτού Διαλόγου (Open Dialogue, Jaakko Seikkula), στα μέσα της δεκαετίας του 1980, αναπτύχθηκε γιατί αυτή η πλούσια μεν, αλλά αραιοκατοικημένη χώρα, δεν θα μπορούσε πάντα να έχει δομές ψυχικής υγείας σε εφικτή απόσταση από τις κατοικίες. Έτσι, οι ειδικοί άρχισαν να πηγαίνουν στα σπίτια, στον χώρο των ασθενών, και να εκπαιδεύουν τους ασθενείς και την οικογένειά τους στην παρακολούθηση της ασθένειάς τους».

Η ίδια, μάλιστα, επισημαίνει ότι στη χώρα μας υπάρχουν υπηρεσίες που βασίζονται σε κοινοτική παρέμβαση: «Όλα τα Κοινοτικά Κέντρα Ψυχικής Υγείας είναι υπηρεσίες κοινοτικής παρέμβασης από τη στιγμή που είναι ενταγμένα οργανικά σε μια κοινότητα και η κοινότητα τα θεωρεί “γείτονές” της».

Ο ρόλος των σχετικών ΜΚΟ

Κατά πόσο, όμως, ένας ασθενής μπορεί να ζήσει αυτόνομα στην Ελλάδα, εκτός ψυχιατρείου, με τη στήριξη της κοινότητας; Ο Θεόδωρος Μεγαλοοικονόμου υποστηρικτής της σχολής Φράνκο Μπαζάλια –του Ιταλού που γκρέμισε τα κάγκελα των ασύλων– επιμένει πως ακόμα και σήμερα «δεν υπάρχει εναλλακτική λογική στον εγκλεισμό, εκτός από ελάχιστα κέντρα ψυχικής υγείας, τα οποία είναι υποστελεχωμένα και υπολειτουργούν».

«Υπήρχε το πρόγραμμα Ψυχαργώς, αλλά τι έκανε; Μεταστέγασε ασθενείς και μέρος αυτών των μεταστεγάσεων ανέλαβαν οι ΜΚΟ, κάτι που ενθάρρυναν οι Βρυξέλλες. Στην αρχή δόθηκαν χρήματα και μετά μειώθηκαν. Συνεπώς, και οι ΜΚΟ σήμερα λειτουργούν με στοιχειώδες προσωπικό».

Όσον αφορά στον ρόλο των ΜΚΟ στην ψυχική υγεία στην Ελλάδα, η Θεοδώρα Σκαλή προτάσσει τα οφέλη της συνεργασίας των μη κυβερνητικών φορέων με το δημόσιο καθώς οι ΜΚΟ «είναι πιο μικρά ευέλικτα σχήματα με μεγαλύτερη οργάνωση και ταχύτητα αντίδρασης από μια υπηρεσία στο δημόσιο, δεδομένου πως το αυτοδιοίκητό τους το επιτρέπει».

Από εδώ και πέρα

Αν κάτι έχει σημασία, επομένως, εκτός από το να συμφωνήσουμε στο τι μας έχει απομείνει από τον ιδρυτικό νόμο για την ψυχιατρική μεταρρύθμιση και την αποασυλοποίηση των ψυχικά πασχόντων στη χώρα μας, είναι να φωτίσουμε τον ρόλο της κοινότητας και να καμφθούν οι αντιστάσεις.

Ίσως όταν βγάλουμε τη θεραπεία εκτός νοσοκομειακών τειχών, να πάψουμε να αντιμετωπίζουμε τους ανθρώπους κυρίως ως ασθενείς, σαν να μην έχουν δικαίωμα να προσδιορίζονται από κάτι άλλο πέρα από τη διάγνωση τους.

Με την ελπίδα να παραχθεί ένας επιστημονικός λόγος και αντίστοιχες πρακτικές που θα λαμβάνουν υπόψη «το ανθρώπινο υποκείμενο ως ψυχισμό και όχι μόνο ως βιολογικό σώμα», φράση δανεική από τον ψυχαναλυτή Ζακ Λακάν. Για να μην εγκλωβίζονται οι ασθενείς μέσα στις νόσους τους.