ΥΠΑΡΧΕΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΗ «ΒΙΒΛΙΟΘΕΡΑΠΕΙΑ»;

Όταν ένα βιβλίο ανοίγει μπροστά μας, μία θεραπευτική σχέση ξεκινάει στο πλαίσιο της «βιβλιοθεραπείας», μίας απολαυστικής μεθόδου ανακούφισης κάθε «δυσκολεμένου» ψυχικά, αναγνώστη.

Κάθε φορά που κλείνω ένα βιβλίο έχοντας διαβάσει και την τελευταία του φράση, νιώθω ένα αίσθημα πληρότητας, ακόμη κι αν η ιστορία ή η γραφή δεν ταίριαζε στα γούστα μου. Ίσως γιατί κάθε βιβλίο είναι ένα ξεχωριστό ταξίδι που, αν μη τι άλλο, σε παίρνει μαζί του όταν το δικό σου ταξίδι μοιάζει δύσκολο. Αυτά σκεφτόμουν κλείνοντας «Τα σταφύλια της οργής», του Στάινμπεκ, ένα από τα βιβλία που έχουν πραγματικά δονήσει την ψυχή μου.

Και θυμήθηκα ότι πολλές φορές πέφτω πάνω στον όρο «βιβλιοθεραπεία» σερφάροντας στον ατέλειωτο ωκεανό του διαδικτύου. Οπότε μία ακόμη φορά έψαξα το λήμμα και σκόνταψα στον συγγραφέα Dr Christian Jarrett, ψυχολόγο, που εξειδικεύεται στις νευροεπιστήμες. Γράφει, λοιπόν, ο Jarret στο βρετανικό ηλεκτρονικό περιοδικό Psyche: «Μερικά χρόνια πριν είχα έναν νευρικό κλονισμό, αυτό που σήμερα περιγράφουμε με τον όρο burnout. Πιθανά σχετιζόταν με τον πρώιμο θάνατο του πατέρα μου μετά από πολύχρονη αρρώστια, τον οποίο έχασα όταν ήμουν δώδεκα ετών. Δραπέτευσα από αυτή την κατάσταση με τη βοήθεια διηγημάτων και ποιημάτων…». Συγκεκριμένα αναφέρει την τετραλογία του Paul Scott, «Raj Quartet» και ούτε λίγο ούτε πολύ ο Jarett αποδίδει την ανάρρωσή του στην ανάγνωση των συγκεκριμένων βιβλίων, που τον ταξίδεψαν στην Ινδία της ταραχώδους δεκαετίας του 1940.

Η θεραπευτική λίστα βιβλίων του Jarett

Ο Jarett, βέβαιος ότι η βιβλιοθεραπεία τον βοήθησε πνευματικά και ψυχικά, συμμετείχε κάποια στιγμή και σε ένα έναν κύκλο μαθημάτων της WEA (Wilderness Education Association)  της ιστορικής βρετανικής οργάνωσης για δωρεάν εξ αποστάσεως εκπαίδευση ενηλίκων. Θέμα ήταν η διαχείριση του εργασιακού στρες. Στο πλαίσιο των διαλέξεών του του ζητήθηκε να φτιάξει μία λίστα με αναγνώσματα που θα μπορούσαν να είναι χρήσιμα. Και σύστησε τα βιβλία: «Στη φωλιά του κούκου» του Ken Kesey, «Ο γυάλινος κώδων» της Sylvia Plath, και το πιο πρόσφατο (2015) «Novel Cure» της Ella Berthood.

Unsplash

Το «The Novel Cure» μέσα σε τετρακόσιες σελίδες προτείνει βιβλία για συγκεκριμένες περιστάσεις και δυσκολίες, όπως η ανεργία, το άγχος, το συγγραφικό μπλοκάρισμα, ο γάμος, αλλά και για τον αγώνας που κάνει ο καθένας μας για να διατηρήσει την αίσθηση του εαυτού του μέσα στους συνεχείς συμβιβασμούς της ζωής. Για παράδειγμα, η συγγραφέας προτείνει το Μαγεμένος Απρίλης της Elizabeth von Arnim για την υπόθεση «γάμος». Η υπόθεση; Δύο γυναίκες αποφασίζουν να ενοικιάσουν ένα σπίτι στην Ιταλία και να ξεφύγουν από την ανία που βιώνουν στην έγγαμη ζωή τους.

Με ένα βιβλίο «θεραπεύομαι»

Το διαδίκτυο βρίθει επιστημονικών και μη αναγνωσμάτων για τη «βιβλιοθεραπεία», όρο που στα αγγλικά αποδίδεται ως «book therapy». Πάνω κάτω η «θεραπεία» αυτή συνίσταται στην αλληλεπίδραση του αναγνώστη με τους χαρακτήρες της -λογοτεχνικής- κυρίως ιστορίας αλλά και με τον ίδιο τον συγγραφέα. Διαβάζοντας ένα βιβλίο οι άνθρωποι, όχι απλώς δραπετεύουν από τον γνωστό κόσμο για να ταξιδέψουν κάπου αλλού ή για να μάθουν κάτι: Διαβάζουν για να μαλακώσουν τον υπαρξιακό τους πόνο.

Ερευνητές όπως η Dr Kelda Green, συγγραφέας του «When Literature Comes to Our Aid» (2018) ή οι Ella Berthoud και Susan Elderkin που έγραψαν το «The Novel Cure» (2013) προωθούν τη βιβλιοθεραπεία ως συμπληρωματική μέθοδο ψυχοθεραπείάς. Υπάρχουν ακόμη και online συνεδρίες βιβλιοθεραπείας που τις διοργανώνει η Bijal Shah, συγγραφέας και δημοσιογράφος.

Η βιβλιοθεραπεία δεν είναι κάτι νέο

Για τον Αριστοτέλη τραγωδία σημαίνει κάθαρση και ίαση της ψυχής του θεατή που έχει ταραχτεί απ’ τα παθήματα του ήρωα. Με αυτές τις ιδιότητες την περιγράφει στον ορισμό του για την τραγωδία, λέγοντας αυτό που αιώνες μετά συζητούν οι άνθρωποι: τη δύναμη του κειμένου στην ανθρώπινη ψυχή.

Η βιβλιοθεραπεία συζητιέται ήδη από τον 16ο αιώνα, ως μέσο ανακούφισης στις ερωτικές απογοητεύσεις και το πένθος. Ήταν τότε που ο Γάλλος φιλόσοφος Michel de Montaigne εξήρε τον ρόλο της λογοτεχνίας στην ανακούφιση των συναισθημάτων μας. Γράφοντας μετά τον θάνατο κολλητού του φίλου από πανούκλα, ο Montaigne είπε ότι η καλύτερη θεραπεία στον πόνο του ήταν η συντροφιά των βιβλίων. Ο Πλάτωνας έχει επίσης πει ότι οι τέχνες μπορούν να ισορροπήσουν μία ψυχή που κλονίστηκε σοβαρά. O Άγγλος ρομαντικός ποιητής των αρχών του 19ου αιώνα, William Wordsworth εξήρε την ποίηση, καθώς όπως φαίνεται να έχει πει ο ίδιος, βοηθά τον άνθρωπο να ανακάμψει από το άγχος που ενέχει η ίδια η ζωή και να βρει τον χαμένο του εαυτό. Και αργότερα, ο Φρόιντ και άλλοι ψυχαναλυτές εργαλειοποίησαν κείμενα και τα εισήγαγαν στις συνεδρίες τους.

Freepik

Ο Έκο σε θεραπεύει

Όσο υπήρχαν και υπάρχουν συγγραφείς και λογοτεχνικά αναγνώσματα η βιβλιοθεραπεία μένει στην επικαιρότητα. Ο Ουμπέρτο Έκο λίγο πριν κλείσει τα ογδόντα του χρόνια μιλάει στις «Εξομολογήσεις ενός νέου μυθιστοριογράφου» για το κείμενο ως ανακουφιστική παρουσία και το περιγράφει ως «ένα σημείο από το οποίο μπορούμε να κρατηθούμε γερά».

Σε παρουσίαση για τη βιβλιοθεραπεία στο Φεστιβάλ Επιστήμης του Κέιμπριτζ το 2019, o Shafquat Towheed καθηγητής στο Ανοιχτό πανεπιστήμιο της Βρετανίας ανέφερε τον υπολοχαγό Stephen Henry Hewett, που σκοτώθηκε στη Μάχη του Σομ στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, το 1916 και είχε γράψει κάπου ανάμεσα στις μάχες: «Είμαι σε θέση να κρατήσω το πνεύμα μέσα μου ζωντανό με το συνεχές διάβασμα. Έχω διαβάσει τόσα πολλά ωραία βιβλία…» Ο Hewett αναφερόταν στους Ρώσους μυθιστοριογράφους.

Γιατί το έριξα στα βιβλία

Θα μπορούσα να το ρίξω στο ποτό. Όταν η οικογένεια, οι φίλοι και οι γνωστοί, που σε αγαπούν πολύ, πνίγονται στις δικές τους ζωές κι εσύ χρειάζεσαι τόσο πολύ ένα σωσίβιο για τη δική σου βύθιση, ο Μ. Καραγάτσης μπορεί να σε σώσει ή έστω να σου «σταθεί» στις δύσκολες στιγμές σου. Αντίθετα με κάποιους, που όταν είναι στα κάτω τους ανεβαίνουν μέσα από ευχάριστα αναγνώσματα, για κάποιο λόγο εγώ αναζήτησα τη ματαίωση, την κακοδαιμονία και την μετωπική σύγκρουση των χαρακτήρων του Καραγάτση με τη μοίρα τους. Και ως εκ θαύματος αυτό άρχισε να λειτουργεί ήδη από τα μισά της Μεγάλης Χίμαιρας. Και μετά συνδέθηκα με τον συγγραφέα και κάθε λίγο και λιγάκι ζητούσα από τον βιβλιοπώλη και τον Συνταγματάρχη Λιάπκιν και τον Κίτρινο Φάκελο και το Δέκα κι ας ήξερα ότι το τελευταίο του αυτό βιβλίο δεν είχε προλάβει να το τελειώσει. Επτά βιβλία του διάβασα μέσα σε λιγότερο από τρεις μήνες. Εντατική θεραπεία σαν να λέμε.

Τι είναι αυτό που συμβαίνει όταν διαβάζεις ένα βιβλίο κατά προτίμηση μυθιστόρημα; Μπαίνεις στο μυαλό ενός άλλου ανθρώπου. Πολλών άλλων ανθρώπων των χαρακτήρων που έχει δημιουργήσει ο συγγραφέας, απότοκες όλες οι συμπεριφορές και τα συναισθήματα που περιγράφονται της δικής του ψυχικής κατάστασης. Και μετά διάβασα τον «Ηλίθιο» του Ντοστογιέφσκι και «έδωσα» λίγο πόνο ακόμη. Σήμερα που σας μιλώ, μετά από χιλιάδες σελίδες που αποτύπωσαν τη δυσκολία της ζωής, με λένε Ελένη και είμαι καλά. Και το οφείλω εν μέρει στα βιβλία. Δεν έχω να καταθέσω κάτι άλλο. Α! και μία φράση του Προυστ σχετική: Η δική μας σοφία αρχίζει εκεί που τελειώνει η σοφία του συγγραφέα.