ΜΙΑ ΠΡΟΟΔΕΥΤΙΚΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΓΙΑ ΤΗ ΘΡΗΣΚΕΙΑ ΣΗΜΕΡΑ

Δύο εκπαιδευτικοί που έχουν εντρυφήσει στο νόημα της θρησκείας λύνουν σύγχρονες απορίες, από το ποια είναι η ουσία του Πάσχα και πώς εξελίσσεται η πίστη μας, μέχρι ποια είναι η θέση της γυναίκας στον χριστιανισμό και πώς θα έπρεπε να διδάσκονται τα θρησκευτικά στα σχολεία σήμερα.

Είχα πάντα αναζητήσεις θρησκευτικού περιεχομένου, για τι και τα πώς δηλαδή, χωρίς φανατισμούς ή ιδιαίτερες εμπλοκές. Η μαμά μου πιστεύει και, ενώ δεν τη θυμάμαι ποτέ ούτε να υπερβάλλει ούτε να με πιέζει, ένιωθα πάντα με ευλάβεια έναν σεβασμό απέναντι σε αυτό που εκείνη πίστευε.

Επίσης, στο σχολείο μου, στη Σχολή Μωραΐτη, είχα τη μεγάλη τύχη να μου κάνει θρησκευτικά ένας μάγος του πνεύματος, ένας φιλόσοφος της ζωής και της θρησκείας, ο Ματθαίος Μουντές. Δεν θυμάμαι ούτε έναν, αληθινά ούτε έναν μαθητή, που να μην τον αγαπά και να μην τον σέβεται. Άμα είσαι αληθινά σπουδαίος άνθρωπος και αγαπάς τα παιδιά, η γοητεία σου είναι ακατανίκητη και αδιαπραγμάτευτη. Πιο ελεύθερο νου δεν είχαμε γνωρίσει στα σχολικά μας χρόνια – αξέχαστα και τα πάρτι που μας οργάνωνε! Πρόλαβα να του κάνω μια συνέντευξη το 1997 στο Symbol του Επενδυτή και θυμάμαι ακόμη τον τίτλο της: «Οι μεγαλύτεροι χρηματοδότες του Ιησού ήταν γυναίκες!»

Επειδή με όποιον δάσκαλο καθίσεις τέτοια γράμματα θα μάθεις, αναζήτησα στο σήμερα τις καθηγήτριες του σχολείου μου, που όπως εκείνος δεν καταπιέζουν και δεν συμβιβάζονται. Δυο γυναίκες που βλέπουν πιο μακριά από τα τετριμμένα, που αγαπούν τα παιδιά και τη γνώση, σύγχρονες και προοδευτικές, οι οποίες απάντησαν στα στοιχειώδη που αναρωτιέται ο μέσος άνθρωπος, όπως εγώ. Με ειλικρίνεια, αμεσότητα και ευστοχία.

Η Ντένια Αθανασοπούλου-Κυπρίου είναι διδάκτορας φιλοσοφίας θρησκείας του Πανεπιστημίου του Manchester, διδάσκει στη σχολή Μωραΐτη, είναι συγγραφέας και ψυχοθεραπεύτρια εφήβων και ενηλίκων. Η Πηνελόπη Βουτσινά είναι υποδιευθύντρια στη Σχολή Μωραΐτη, με σπουδές στη θεολογία και τη φιλοσοφία επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και εξειδίκευση στην αναλυτική φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο του Sheffield. Οι δυο μαζί μάς ταξιδεύουν σε όσα πιστεύουμε ή αμφισβητούμε.

– Ποια είναι η ουσία της γιορτής του Πάσχα;

Η ίδια η λέξη «Πάσχα» είναι εξελληνισμένη και προέρχεται από τη λέξη «Πεσάχ», που στα Εβραϊκά σημαίνει πέρασμα, διάβαση. Το Πάσχα ήταν η μεγαλύτερη γιορτή του χρόνου για τους Εβραίους, που πανηγύριζαν για την απελευθέρωση του λαού τους από την αιχμαλωσία στην Αίγυπτο. Κάθε χρόνο, την παραμονή της γιορτής, το βράδυ, η οικογένεια μαζευόταν σε ένα δείπνο. Εκεί, ο πρεσβύτερος της οικογένειας έπαιρνε το ποτήρι με το κρασί και ευχαριστούσε τον Θεό για όσα είχε υποσχεθεί και χαρίσει στον λαό Του. Ύστερα έπινε πρώτος αυτός και στη συνέχεια το ποτήρι περνούσε από χέρι σε χέρι για να πιούν όλοι, συμμετέχοντας έτσι στην Ευχαριστία. Ο Χριστός, ως Εβραίος, τέλεσε με τους μαθητές του το πασχάλιο αυτό δείπνο την παραμονή του σταυρικού του θανάτου και του έδωσε ένα καινούργιο περιεχόμενο.

Oded Balilty/AP Photo

Το Πάσχα για τους Χριστιανούς δεν είναι πέρασμα ενός μόνο λαού από την αιχμαλωσία στην ελευθερία, αλλά διάβαση ολόκληρου του γένους των ανθρώπων από τον θάνατο στη ζωή. Με τη Σταυρική θυσία του, που αποτελεί κορυφαία πράξη αγάπης και αλληλεγγύης προς όλους τους πάσχοντες ανθρώπους, και με την Ανάστασή του, ο Χριστός εγκαινιάζει έναν τρόπο ζωής σε απόλυτη ρήξη με το μηδέν, την αδικία, το περιθώριο, το παράλογο, τον πόνο και τον θάνατο. Ολόκληρη η γιορτή της Ανάστασης είναι ένα πανηγύρι για το μέλλον που έρχεται και τους νέους ορίζοντες που ανοίγονται. Με κοσμικούς όρους, θα έλεγε κάποιος πως η γιορτή της Ανάστασης αντιστέκεται στην απελπισία.

– Τι σημαίνει θρησκεία για τα σημερινά παιδιά;

Τα παιδιά εικονίζουν την πνευματικότητα του πολιτισμικού πλαισίου όπου μεγαλώνουν και εκπαιδεύονται. Αποκτούν την πνευματικότητά τους, σε όποια μορφή και εάν είναι αυτή, μέσω των σημαντικών κοινωνικών δεσμών τους, δηλαδή του άμεσου περιβάλλοντός τους. Ουσιαστικά καλούνται και αυτά να αντιμετωπίσουν τα ίδια προβλήματα και τους ίδιους φόβους με τους ενήλικες. Θα λέγαμε ότι η σημασία της θρησκείας για τα παιδιά διαχρονικά εξαρτάται από τη σημασία που έχει για εκείνους που τα φροντίζουν. Με βάση την εμπειρία μας, τόσο οι ενήλικες όσο και τα παιδιά αναζητούν θρησκευτικές απαντήσεις επειγόντως σε περιπτώσεις κρίσης, αποχωρισμού και ανεξήγητου πόνου.

Ένα κριτήριο που θέτουν τα παιδιά μας για την αξιολόγηση της θρησκείας σήμερα είναι η ζωντάνια της. Η θρησκεία που δεν προσπαθεί να εκτιμήσει το μέτρο της ανθρώπινης εμπειρίας –η οποία συνεχώς εξελίσσεται με νέα δεδομένα– μετατρέπεται στα μάτια τους σε μνημείο «πνευματικής κληρονομιάς» της Unesco, που θα το επισκέπτονται ως τουρίστες γνωρίζοντας ότι ασκεί αίγλη και εξουσία από απόσταση.

iStock

– Πώς γίνεται και πώς θα έπρεπε να γίνεται το μάθημα των Θρησκευτικών;

Το μάθημα των Θρησκευτικών έχει περάσει πολλές περιπέτειες τα τελευταία χρόνια, καθώς αγγίζει ευαίσθητα ζητήματα ελευθερίας συνείδησης και θίγει τα ανθρώπινα δικαιώματα με τόσο πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, που χρειάστηκε η παρέμβαση της δικαιοσύνης, ώστε να βρεθεί ένας τρόπος, προκειμένου το μάθημα να παραμείνει στο αναλυτικό πρόγραμμα και να ορισθεί ο χαρακτήρας του.

Το 2019, με απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας και όχι κάποιου ακαδημαϊκού ή παιδαγωγικού ινστιτούτου, το μάθημα πλέον «απευθύνεται αποκλειστικά στους μαθητές που ασπάζονται το ορθόδοξο χριστιανικό δόγμα» και έχει ως στόχο την «ανάπτυξη της ορθόδοξης χριστιανικής συνείδησης» και «όχι την παροχή πληροφοριών ή την επεξεργασία γνώσεων ή την ανάπτυξη προβληματισμών ιστορικής, θρησκευτικής ή κοινωνιολογικής φύσεως». Τα στοιχεία που έχουν σαφώς αφαιρεθεί από το μάθημα θεωρούμε πως όχι μόνο θα έπρεπε να υπάρχουν, αλλά θα έπρεπε να ενισχυθούν σε τέτοιο βαθμό, ώστε το μάθημα να προάγει τον κριτικό στοχασμό πάνω στο ζήτημα της πίστης.

Εμείς θα επιθυμούσαμε ένα μάθημα ανοιχτό σε όλους και όλες, συμπεριληπτικό, πολυφωνικό, βασισμένο σε επιστημονικά δεδομένα, ενημερωμένο για τις σύγχρονες θεολογικές τάσεις και τις ποικίλες τοποθετήσεις στα κοινωνικά ζητήματα, ένα μάθημα που θα αξιοποιούσε όλες τις μορφές τέχνης και τα ερευνητικά πεδία της θρησκειολογίας, της ανθρωπολογίας, της ψυχολογίας, της κοινωνιολογίας και θα διαλεγόταν με την ηθική και τη φιλοσοφία.

– Η πίστη των ανθρώπων αλλάζει σε σχέση με την ηλικία τους;

Όπως ο κάθε άνθρωπος έχει την προσωπική ιστορία του, έτσι και η σχέση του με την πίστη υπόκειται στον χρόνο. Νομίζουμε πως όλοι μας ως άνθρωποι και ως πολίτες διαπραγματευόμαστε διάφορα είδη πίστης κατά τη διάρκεια του βίου μας. Από τη βρεφική ηλικία καλούμαστε να εμπιστευτούμε τη ζωή μας στους άλλους.

Η σχέση μας με την πίστη, που ουσιαστικά είναι η σχέση μας με τον Άλλο, τον διαφορετικό, εκείνον που δεν κατανοούμε, εκείνον που δεν βλέπουμε κάποιες φορές, εκείνον που μας ζητάει να τον εμπιστευτούμε, είναι ό,τι πιο προσωπικό υπάρχει. Άλλωστε, οι διαπροσωπικές σχέσεις μας καθορίζονται και από τον τρόπο που κάθε φορά αποδεχόμαστε τον άλλο ή τον εμπιστευόμαστε.

– Για ποιους λαούς εξακολουθεί η θρησκεία να αποτελεί το «όπιό» τους;

Οι θρησκείες έχουν χρησιμοποιηθεί σε διάφορες εποχές και σε διάφορα μέρη ως μηχανισμοί πειθάρχησης ή προκειμένου να αλλοτριώσουν τις ανθρώπινες συνειδήσεις σε τέτοιο βαθμό, που να μην μπορούν οι άνθρωποι να εξεγερθούν και να διεκδικήσουν ένα καλύτερο παρόν, όπως συμβαίνει σε όλα τα θεοκρατικά καθεστώτα που επιβιώνουν μέχρι σήμερα.

Yorgos Karahalis/AP Photo

Ωστόσο, υπήρξαν και περιπτώσεις που η θρησκεία έδωσε το έναυσμα για επανάσταση ενάντια σε απολυταρχικά καθεστώτα. Αξίζει να θυμηθούμε την περίπτωση των απελευθερωτικών θεολογιών στη Λατινική Αμερική στα μέσα του 20ού αιώνα. Ως φάρμακο, η θρησκεία μπορεί να δηλητηριάσει αλλά και να θεραπεύσει ή να επαναπροσδιορίσει.

– Επιστήμη και θρησκεία: πόσο μακριά ή πόσο κοντά βρίσκονται;

Θα λέγαμε, για λόγους οικονομίας λέξεων, ότι η επιστήμη ως μέθοδος γνώσης εμπλέκεται λιγότερο με «περιοχές νοήματος». Από τον 17ο αιώνα και μετά, προσπαθεί να είναι ανοιχτή και αντιστέκεται στη δέσμευση των κοινωνικών συμβάσεων και θρησκευτικών πεποιθήσεων. Ωστόσο, η επιστήμη είναι διαπλεγμένη με την ευρύτερη ολότητα της ζωής και της εμπειρίας μας με ένα ευρύτερο κοινωνικό, πολιτικό και οικονομικό πλαίσιο.

Η εξέλιξη της επιστημονικής γνώσης επέρχεται μέσω των διαψεύσεων, των πειραματισμών και της εναλλαγής ανταγωνιστικών θεωριών και ιδεολογιών. Με την αντικατάσταση ενός ερευνητικού προγράμματος που είναι σε παρακμή ή την ανάπτυξη ενός άλλου που είναι καινοτόμο και θέτει νέα προβλήματα.

Στις φυσικές επιστήμες, μπορούν να προκύπτουν δύο εναλλακτικές θεωρήσεις για την εξήγηση ενός φαινομένου, οι οποίες περιμένουν την απόδειξή τους μέσα στην ιστορία της αλλαγής των επιστημονικών παραδειγμάτων.

Yorgos Karahalis/AP Photo

Η θρησκεία στον δημόσιο χώρο διαθέτει και αυτή ανταγωνιστικές ερμηνευτικές τοποθετήσεις, αλλά δεν αφήνει την εξέλιξή της να υπόκειται στην αρχή της διαψευσιμότητας.

Σε αυτό το πλαίσιο, ο ρόλος της επιστήμης θα έλεγα ότι είναι κάθε φορά θεϊκός, όταν δηλαδή ωθεί τη θρησκεία να απομαγεύεται και να βρίσκει το μέτρο της στον αναστοχασμό της αγάπης και της διαθέσιμης γνώσης. Θρησκεία και επιστήμη συναντιούνται και εξελίσσονται στην ίδια κοινωνική πραγματικότητα, που υπαγορεύει ότι πίστη και γνώση σε αντιθετικό δίπολο είναι πια μία κοινωνική κατασκευή προς εκμετάλλευση.

– Τι λέμε σε ένα παιδί που εκφράζει τις πρώτες του απορίες για τη θρησκεία;

Είναι αποκαλυπτικό ότι οι ερωτήσεις των παιδιών και οι απορίες τους για τη θρησκεία δεν διαφέρουν από τα θεμελιώδη ερωτήματα για την ύπαρξη και τη γνώση του θεού που έχουν διατυπώσει οι φιλόσοφοι από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Η περιέργεια του κάθε παιδιού ξεχωριστά, για το αόρατο πίσω από το ορατό, για αυτό που υπάρχει, για την ψυχή και τον θάνατο, τη μυστική εμπειρία, το άγνωστο, την εσωτερική συνομιλία, είναι το πιο σεβαστό και πρωταρχικό υλικό που οφείλουμε στις περισσότερες περιπτώσεις να μην το ξεπετάξουμε με μία κατευναστική ή αμφίσημη απάντηση.

Αυτές τις συγκλονιστικές απορίες τις εμπλουτίζουμε με αφηγήσεις των μυθολογιών των θρησκειών του κόσμου και της λογοτεχνίας του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Όταν τους εμπλουτίζουμε την περιέργεια και την απορία, νιώθουν ότι λαμβάνουμε υπόψη τους φόβους τους απέναντι στο άγνωστο και την ανάγκη τους να αγαπούν και να αγαπιούνται, τον πόθο για το απόλυτο, τα όνειρά τους για ειρήνη και χαρά και την ακόρεστη ανάγκη τους να τρέφονται με φαντασία για την ψυχική τους υπόσταση, συγκρότηση και ανθεκτικότητα.

Με αυτό το διευρυμένο υπόβαθρο, ο εφηβικός συλλογισμός θα μπορέσει να συνομιλήσει κριτικά με συμβολισμούς, έννοιες και παραδείγματα για αυτές τις θεμελιώδεις απορίες. Οι απαντήσεις έχουν δοθεί ήδη στο πλαίσιο των θρησκειών. Ωστόσο, η διεύρυνση της απορίας των παιδιών μας δεν τελειώνει πουθενά, μετατρέποντας σε προσωπική υπόθεση αυτή την περιπέτεια της ανθρωπότητας.

Ariel Schalit/AP Photo

– Ποια είναι η θέση της γυναίκας στον χριστιανισμό;

Ο Ιησούς από την αρχή της δράσης του έρχεται σε αντίθεση με τα στερεότυπα που επικρατούσαν σχετικά με το φύλο και τις κοινωνικές νόρμες. Ο πρωταγωνιστικός ρόλος των γυναικών τονίζεται στα ιστορικά βιβλία της Καινής Διαθήκης και στα απόκρυφα Ευαγγέλια.

Εκτός από το σημαντικό πρόσωπο της μητέρας του Ιησού, δηλαδή της Θεοτόκου, οι γυναίκες παρουσιάζονται ως μαθήτριες του Ιησού, με σταθερή παρουσία στο πλευρό του να στηρίζουν με πολλούς τρόπους το έργο του. Ο Ιησούς συνομιλεί μαζί τους και τις εξυψώνει. Η Μαρία Μαγδαληνή προβάλλεται ως πρώτη μάρτυρας της Ανάστασης και γίνεται απόστολος των Αποστόλων.

Οι πρώτοι χριστιανοί κάνουν σημαντικά βήματα για την ισότητα των φύλων. Από τη στιγμή όμως που ο Χριστιανισμός μετά τον 4ο αιώνα οργανώνεται ως θρησκεία, στηρίζει την πατριαρχική κοινωνία, με ό,τι αυτό συνεπάγεται.